Τέτοια μέρα , μερικά χρόνια πριν, παραμονές Χριστουγέννων, η κεντρική πλατεία της πόλης μας και οι κεντρικοί της δρόμοι Βενιζέλου και Μεγάλου Αλεξάνδρου κατακλύζονταν από το χοροθεατρικό εθιμικό δρώμενο των «Μωμοέριων», από έξι χωριά του Δήμου Κοζάνης. Ενα ευετηριακό και ψυχαγωγικό εθιμικό δρώμενο που έδινε μια ξεχωριστή ζωντάνια και κίνηση στους δρόμους της πόλης παραμονές Χριστουγέννων με την αγορά και τα μαγαζιά ανοιχτά.
Φέτος το σπουδαίο αυτό εθιμικό δρώμενο εξοβελίστηκε να οργανωθεί στην κεντρική πλατεία της Κοζάνης στις 4 Ιανουαρίου , σύμφωνα και με το πρόγραμμα των εορταστικών εκδηλώσεων του Δήμου, ενώ όλες οι σχετικές εκδηλώσεις στα αντίστοιχα τοπικά διαμερίσματα, θάχουν ήδη τελειώσει από τις 2 Γενάρη. Γιατί άραγε; Η εκδήλωση της κεντρικής πλατείας θάπρεπε να ήταν προπομπός κι όχι ουρά του εθιμου το οποίο αρχίζει στις 25 Δεκέμβρη και τελειώνει στις 2 Γενάρη με διαφορετικές μέρες ανα χωριό.
Ο πολιτισμός αποτελεί εναν από τους βασικούς πυλώνες τουριστικής κι οικονομικής ανάπτυξης αυτού του τόπου, όταν μάλιστα χαρακτηρίζει ένα μεγάλο κομμάτι του προσφυγικού πληθυσμού του από τον Πόντο και είναι εγγεγραμμένος από το 2016 στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO) .
Γι’ αυτό και αξίζει τον κόπο σύμφωνα και το πρόγραμμα που υπάρχει στο τέλος του post μια επίσκεψη στην έδρα του κάθε χωριού την ημέρα εορτασμού του εθίμου. Η φιλοξενία και η περιποίηση όλων των σπιτιών προς τα Μωμοέρια και σε άπαντες τους επισκέπτες θα σας μείνει αξέχαστη!
Μωμοέρια
Ευετηριακό και ψυχαγωγικό έθιμο που τελείται κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου σε οκτώ χωριά του Νομού Κοζάνης. Οι φορείς του είναι οι κάτοικοι των χωριών συνολικά, καθώς το έθιμο έχει περάσει ήδη στην τέταρτη γενιά των Ποντίων προσφύγων που ήρθαν από την ορεινή Τραπεζούντα. Αποτελείται από τη χορευτική, τη θεατρική και τη μουσική ομάδα. Όλοι οι συμμετέχοντες είναι άντρες.
Το έθιμο των Μωμό΄ερων (Μωμόγεροι συνηθίζουμε να το λέμε όμως δεν είναι γέροι, αλλά οι ιερείς του Μώμου) είναι καταγεγραμμένο σε πενήντα και πλέον παραλλαγές. Ωστόσο μία είναι η παραλλαγή που επιβιώνει χωρίς διακοπές, ενώ κάποιες από τις υπόλοιπες αναβιώνουν από διάφορους φορείς, αλλά όχι τακτικά.
Η παραλλαγή που μεταφέρθηκε από τον Πόντο στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923), είναι αυτή του χωριού Λιβερά της ορεινής Τραπεζούντας. Υπάρχουν και γραπτές μαρτυρίες της πρώτης προσφυγικής γενιάς για την τέλεση του δρωμένου στη Λιβερά. Η Λιβερά και η ευρύτερη περιοχή της ορεινής Τραπεζούντας (Ματσούκα) είχε πολλά προνόμια λόγω των τριών μεγαλύτερων μοναστηριών του Πόντου, που βρίσκονται στην περιοχή (Άγιος Ιωάννης Βαζελώνας, Παναγία Σουμελά, Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας). Από τη Λιβερά καταγόταν επίσης η Μαρία, μετέπειτα Γκιουλμπαχάρ, Ελληνίδα που έγινε σουλτάνα και βοήθησε σημαντικά στο να υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία στην περιοχή.
Έτσι, το έθιμο διατηρήθηκε και «μεταφέρθηκε» στην Ελλάδα. Οι Πόντιοι πρόσφυγες, ανάμεσα στα λιγοστά αντικείμενα που έφεραν στην Ελλάδα, ήταν εγκόλπια και περικεφαλαίες Μωμό΄ερων. Πραγματοποιείται από το 1924-25 στην Ελλάδα (ελάχιστες φορές δεν έχει πραγματοποιηθεί, όπως με τον πόλεμο το 1940). Η παραλλαγή της Λιβεράς επιβιώνει σήμερα κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου σε οκτώ κοινότητες (χωριά) του νομού Κοζάνης: Τετράλοφος, Αλωνάκια, Σκήτη, Άγιος Δημήτριος, Πρωτοχώρι, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά. Οι ομάδες των Μωμό΄ερων βγαίνουν στους δρόμους του χωριού συνήθως δύο μέρες, από το πρωί μέχρι το βράδυ.
Οι Μωμό΄εροι, αποτελούνται από τη χορευτική (κορυφαίος-αρχηγός και χορευτές), τη θεατρική(αυτοσχέδιοι διάλογοι) και τη μουσική ομάδα (λύρα, αγγείον, νταούλι), όλοι μεταμφιεσμένοι.
Όλοι μαζί, με φωνές, κραυγές, θορύβους από κουδούνια, βήματα χορού, μουσική, τραγούδια και παράλληλη δράση όλων των θεατρικών προσώπων, όχι μόνο προκαλούν το ενδιαφέρον του κοινού που τους ακολουθεί από σπίτι σε σπίτι, αλλά επιδιώκουν και τη συμμετοχή του κοινού στις πολλαπλές παράλληλες δράσεις.
Οι Μωμό΄εροι, ντυμένοι με περικεφαλαίες, φουστανέλες και κρατώντας ξύλα στα χέρια, χορεύοντας και τραγουδώντας επισκέπτονται ένα προς ένα τα σπίτια του χωριού. Ανάμεσά τους και σε επικοινωνία με τους θεατές είναι η θεατρική ομάδα, αποτελούμενη μόνο από άντρες: δύο νύφες που προσπαθεί να τις κλέψει ο κόσμος πληρώνοντας ένα αντίτιμο με την επιστροφή τους, ο γέρος, η γραία (γριά), ο διάβολον, ο άρκον (αρκούδα), ο γιατρός που εξετάζει τη νύφη και διαπιστώνει συνήθως την κακοποίησή της, ο τσανταρμάς (χωροφύλακας επί τουρκοκρατίας) κ.ά.. Τα μουσικά όργανα που τους συνοδεύουν είναι λύρα, αγγείον (γκάιντα) και νταούλι. Το σύνολο της χορευτικής, θεατρικής και μουσικής ομάδας κάθε χωριού είναι περίπου 30 άτομα και η πομπή τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα θέατρο δρόμου (streettheatre) που χορεύοντας και τραγουδώντας σατιρίζει πρόσωπα και καταστάσεις.
Τα πέντε από τα οκτώ χωριά ανήκουν πια στο Δήμο Κοζάνης (με τις συνενώσεις των κοινοτήτων), σε μια περιοχή με έντονο το ντόπιο κοζανίτικο στοιχείο (Φανοί και άλλα έθιμα) ενώ τα άλλα τρία στο Δήμο Εορδαίας. Οι φορείς του εθίμου, οι κάτοικοι των οκτώ χωριών, τελούν το δρώμενο τόσο για ψυχαγωγικούς, όσο και για ευετηριακούς λόγους συνδέοντάς το άμεσα με τον ερχομό του νέου έτους και την καλή χρονιά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ξενιτεμένων που παρακαλούν τους συγχωριανούς τους να περάσουν οι Μωμό΄εροι και από την αυλή του δικού τους σπιτιού, κι ας μην υπάρχει κάποιος να τους υποδεχτεί. Το έθιμο πέρασε ήδη στην τέταρτη γενιά στον ελλαδικό χώρο και συνεχίζει να τελείται με αμείωτο το ενδιαφέρον, τόσο των συντελεστών, όσο και των επισκεπτών.
Ο χώρος τέλεσης του εθίμου είναι οι δρόμοι, οι πλατείες, τα σταυροδρόμια και οι αυλές των σπιτιών του κάθε χωριού. Η πομπή ξεκινάει συνήθως από την πλατεία ή από το σύλλογο και υπάρχει προσχεδιασμένη πορεία. Είναι σημαντικό οι Μωμό΄εροι να περάσουν από όλα τα σπίτια του χωριού. Στην αυλή του κάθε σπιτιού, τους περιμένει στολισμένο τραπέζι με πλούσια εδέσματα, τσίπουρο, κρασί και παραδοσιακά γλυκά.
(πηγή ayla.culture.gr, επίσημη ιστοσελίδα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς)
Τέλεση του εθίμου γίνεται στις εξής κοινότητες του Δήμου Κοζάνης από τις 11 το πρωί και μετά:
Άγιος Δημήτριος :25 & 26 Δεκεμβρίου 2024
Τετράλοφος :25 & 26 Δεκεμβρίου 2024
Σκήτη :25 & 26 Δεκεμβρίου 2024
Αλωνάκια :31 Δεκεμβρίου και 1 Ιανουαρίου 2025
Ρυάκιο :1 Ιανουαρίου 2025
Πρωτοχώρι :1 & 2 Ιανουαρίου 2025
