Ο τεχνο-πίθηκος και η αλήθεια : Το ερώτημα για έναν νέο ανθρωπισμό – Του Χαράλαμπου Παπαδόπουλου

Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος μίλησε στην εορτή των Τριών Ιεραρχών στις 30 Ιανουαρίου 2024 στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με θέμα τον τίτλο του επόμενου βιβλίου που ετοιμάζει : «Ο τεχνο-πίθηκος και η αλήθεια : Το ερώτημα για έναν νέο ανθρωπισμό». Για να καταλάβω καλύτερα τι έλεγε, πληκτρολόγησα την ομιλία του.
Η αλήθεια σήμερα λησμονιέται, δεν μοιάζει να είναι τόσο επείγουσα διότι η ακρίβεια των επιστημών και η δύναμη της φαντασίωσης από την άλλη, μοιάζουν να λύνουν τα προβλήματα πριν καν τεθούν. Παρά ταύτα όμως υπάρχει ένα μεγάλο ανθρωπολογικό ερώτημα που περιγράφεται σήμερα μέσα από την οριακότητα των νέων επιστημονικών και τεχνολογικών διατυπώσεων μιας και η τεχνολογία, όπως έλεγε ο Χάιντεγκερ, είναι ουσιαστικά το μόνο μέλλον για τον άνθρωπο με ότι κι αν αυτό σημαίνει για τον ορισμό της ανθρώπινης ουσίας.
Να πω χοντρικά ότι οι τάσεις στη φιλοσοφία του ανθρώπινου στοχασμού υπήρξαν δυο. Από τη μια είναι η πλατωνική τάση : ν’ αναζητούμε την αλήθεια έξω από τον άνθρωπο και έξω από την δημιουργία. Υπάρχει ένας κόσμος χαμένος για μας, ένας υπερουράνιος τόπος από τον οποίο προερχόμεθα και στον οποίο θέλουμε να επιστρέψουμε και στον οποίο κάθε τι πάνω μας σχεδόν διαψεύδει την προέλευσή μας. Επομένως η μεγάλη τάση της φιλοσοφίας που θα διατηρηθεί τα επόμενα χρόνια είναι η εκστατική τάση. Ο άνθρωπος ορίζεται ως το όν το οποίο εξίσταται από την ουσία του για να βρει την αλήθεια και την δική του αλήθεια ακόμα.
Η δεύτερη τάση είναι η αντίθετή της. Είναι μια τάση η οποία ξεκινάει ήδη από την αρχαία φιλοσοφία, είναι η αντίρρηση του Αριστοτέλη στον δάσκαλό του τον Πλάτωνα, είναι η μεγάλη αναζήτηση των Στωικών που βασίζεται στη φυσική, του Επικούρου … Βέβαια νίκησε ο Πλάτων. Ο Πλάτων νίκησε γιατί είναι απείρως πιο τολμηρό και ελκυστικό το φιλοσοφικό του όνειρο και με τον μεσοπλατωνισμό και τον νεοπλατωνισμό μας κληροδότησε την τελική μορφή του αρχαίου ελληνικού πνεύματος στην πιο τολμηρή του μορφή. Υπάρχουν δυο μεγάλες στιγμές στην πλατωνική παράδοση, η μια είναι εκείνη στο συμπόσιο όπου ο Πλάτων αφού μετρήσει τους αναβαθμούς από το ένα σώμα στα πολλά κλπ στα μαθήματα, στους χαρακτήρες, στις επιστήμες και στο Εν λέει εκείνη την φοβερή κουβέντα : «Θεός όμως ανθρώπω ου μίγνυται», δεν μπορεί να αναμιχθεί ο Θεός με τον άνθρωπο. Εδώ τελειώνει όλη η αισιοδοξία του ελληνικού πνεύματος, γι αυτό και ο Πλάτων καταρρέει και γίνεται πολιτικός αναμορφωτής έκτοτε, παύει η μεταφυσική. Είναι το μεγαλύτερο απ’ όλα τα οράματα που διατυπώθηκε ποτέ στην αρχαία σκέψη.
Η δεύτερη μεγάλη στιγμή και τόλμη είναι του Πλωτίνου, οκτώ αιώνες μετά, ο οποίος έχοντας ήδη επαφή και με την ινδική ανατολή, θα φτάσει να πει ότι «τα δυο αυτά, το Ένα κι εγώ, γίνονται ένα». Εδώ το όνειρο είναι ακόμα πιο τρελό, ότι εγώ και το Εν είμαστε ένα, ότι τελικά δραπετεύοντας απ’ όλο τον κόσμο, από τα φαινόμενα και από τα υλικά πράγματα, ανεβαίνω δια του νοός, ανεβαίνω κι αντικρίζω και ταυτίζομαι και ανακαλύπτω, φοβερή στιγμή, επικίνδυνη, πληρότητα και παράνοια μαζί, ότι ζούμε μαζί, εγώ και το Έν είμαστε ένα. Αυτό είναι η μεγαλύτερη στιγμή. Από εκεί και πέρα καταρρέει η ελληνική φιλοσοφία, όχι επειδή ο χριστιανισμός την εδίωξε, αλλά επειδή δεν έχει τίποτα περισσότερο να πει. Είπε ότι τολμηρότερο μπορούσε να ειπωθεί.
Λοιπόν, εν ολίγοις ο Πλάτων μας δίδαξε την υπερβατικότητα και την αναπαράσταση του Ενός, είναι πολύ μεγάλος και στην χριστιανική εποχή επιβιώνει. Υπάρχει ένας χριστιανικός πλατωνισμός με τον οποίο θα παλέψει πάρα πολύ η χριστιανική θεολογία. Στην Δύση θα υπερισχύσει ο Αυγουστίνος. Ο Αυγουστίνος είναι χριστιανός αλλά είναι και πλατωνικός. Όταν διαβάζει Πλάτωνα δεν βλέπει καμία διαφορά από το Ευαγγέλιο παρά μόνο την ανάσταση των νεκρών, τίποτα άλλο. Το λέει ο ίδιος στις «εξομολογήσεις». Αναπτύσσει λοιπόν ο Αυγουστίνος μια καταπληκτική θεολογία περί θελήματος η οποία φτάνει να σημαδεύει ολόκληρο έκτοτε τον δυτικό κόσμο και μετασχηματισμένη να φτάσει ως τον Νίτσε και ως τις μέρες μας. Να το δούμε λίγο αυτό. Βιάζομαι να πως ότι στην Ανατολή υπάρχει μια άλλη εξέλιξη. Ο Πλάτων θ’ αμφισβητηθεί πολύ περισσότερο και θα περάσει σε μια άλλη ανθρωπολογική αναζήτηση η Ανατολή η οποία δεν είναι ούτε Πλάτων, ούτε Αριστοτέλης. Είναι κάτι καινούργιο, το οποίο όμως θα γεννηθεί μέσα από πολύ κόπο και μια τεράστια εξέλιξη μέσα στους αιώνες σ’ ένα άξονα που περιλαμβάνει τον Μάξιμο τον ομολογητή και καταλήγει στον Γρηγόριο τον Παλαμά. Τι σημαίνουν αυτά στην πράξη ;
Η θέληση στον Αυγουστίνο είναι υπερβατική θέληση. Ξανά ο Αυγουστίνος φέρνει την έννοια της έκστασης. Λέει λοιπόν : «Ο Χριστός έχει μια εσωτερική πάλη, την οποία έχουμε όλοι μας. Την προεικονίζει μια αντίφαση θεμελιώδης, ανάμεσα σ’ αυτό που θέλει ως άνθρωπος κι αυτό που θέλει ως Θεός. Η δουλειά του λοιπόν είναι να αθετήσει το ανθρώπινο και ν’ ανοιχτεί προς το θείο». Προσέξτε αυτό το πράγμα είναι συγκλονιστικό γιατί εισάγει ένα νέο τρόπο στην Δύση αξεπέραστο. Πως θα σκεφτούμε το θέλημα, έχει σημασία για να καταλάβουμε τι εννοούμε όταν λέμε τεχνο-πίθηκος σήμερα. Το θέλημα είναι εκστατικό, ο Χριστός αθετεί την ανθρώπινη φύση του, δεν την εκπληρώνει στην πληρότητα του φυσικού, στην πληρότητα του θείου. Παραμένει απ’ έξω το σώμα, παραμένει απ’ έξω η πραγματική ύπαρξη, είναι πλατωνικός. Γι αυτό η θεολογία του Αυγουστίνου για την Ανάληψη είναι συγκλονιστικά διαφορετική απ’ ότι ξέρουμε εμείς. Δεν αναλαμβάνεται η ανθρώπινη φύση, αλλά εγκαταλείπει τα εγκόσμια για να εγκαταλείψει κάθε ανάμιξη με τον κόσμο αυτόν και να υπάρξει ως τελικός κριτής του.
Δεν θα αναλύσω τι μορφές έλαβε αυτό. Γεννήθηκε μια ολόκληρη ασκητική με βάση αυτό η οποία έχει πλατωνικά χαρακτηριστικά στη Δύση, το ίδιο συνέβη την ίδια εποχή με τον Ωριγένη που είναι δάσκαλος του Αυγουστίνου, αλλά μετά τον Ωριγένη υπήρξε ο Μάξιμος ο ομολογητής, θα μιλήσουμε ύστερα για αυτό. Στον Αυγουστίνο λοιπόν το θέλημα αυτό αναλαμβάνεται μέχρι τον Καρτέσιο . Ο Καρτέσιος είναι Αυγουστινιανός, δηλαδή είναι κάποιος ο οποίος θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι κατ’ εξοχήν ψυχή και η ουσία της ψυχής ως σκέψη είναι ακριβώς μια βούληση η οποία εγκαταλείπει την σωματικότητα και δημιουργείται αυτό που ονόμασαν οι Άγγλοι «αποσυνδεδεμένο εαυτό». Ποια είναι η μεγάλη αλλαγή με τον Καρτέσιο ; Ο Καρτέσιος παύει να είναι Αυγουστινιανός στο ότι αυτό το εκστατικό θέλημα δεν μετέχει πια στο θείο θέλημα, ενώ στον Αυγουστίνο πάει να συναντήσει το θείο θέλημα. Στον Καρτέσιο απλώς μιμείται την αυτονομία, προσέξτε γιατί έτσι γεννιέται ο νέος ανθρωπισμός. Την αυτονομία του θείου θελήματος. Έχω θέλημα εκστατικό και πνευματικό όπως ο Θεός. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό του θείου θελήματος ; Η αυτονομία. Γίνεται λοιπόν το αυτόνομο, εκστατικό θέλημα το οποίο είναι μια καινούργια εντελώς ανθρωπολογική κατάσταση. Εξ ού και το «σκέπτομαι άρα υπάρχω» το οποίο συνδέεται με την δύναμη ακριβώς την πνευματική του ανθρώπου αυτού που αυτόνομα μπορεί αν θέλει και να στοχάζεται όπως ο Θεός. Και βεβαίως στη συνέχεια θα ακολουθήσει ο Νίτσε.
Ο Νίτσε είναι Αυγουστινιανός και Καρτεσιανός και κάνει μια τρομακτική επέκταση αυτού του πράγματος, τα μεταφέρει μέσα στον εαυτό εντελώς. Στον Αυγουστίνο μιμούμαι τον Θεό που είναι κάπως έξω. Στον Νίτσε ο Θεός δεν υπάρχει, άρα το θέλημα, η θέληση είναι για τι πράγμα ; Για διαρκή εσωτερική αυθυπέρβαση πλέον. Ο άνθρωπος προχωρεί σ’ αυτό που λέει ο Νίτσε θέληση για δύναμη και εννοεί τι μ’ αυτό ; Όχι μια εξουσία εξωτερική, ψυχολογική, αλλά την επιθυμία να είναι όλο και περισσότερος εξερευνώντας ένα χαοτικό εαυτό, ο οποίος έχει ένα τεράστιο χώρο για ν’ ανακαλύψεις, ένα τεράστιο χώρο σοφίας, είναι η αυτοσοφία. Την ίδια στιγμή ανακαλύπτει ο Αυγουστίνος και το σώμα. Ο Αυγουστίνος θα πει αυτή την φοβερή κουβέντα, ενάντια στον Καρτέσιο, «ο άνθρωπος δε σκέφτεται με το νου, σκέφτεται με το σώμα» (δυστυχώς στην Χριστιανική Φοιτητική Δράση που ήμουν εφαρμόζαμε το αντίθετο). Αυτό το πράγμα σημαίνει ότι η εσωτερικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης μπορεί να πλουτιστεί τεραστίως. Έχουμε να κάνουμε με τον υπεράνθρωπο, που είναι κατώτερος της ιστορίας. Τι είναι ο υπεράνθρωπος ; Είναι ένα όν στο οποίο η αυθυπέρβαση η εσωτερική δεν τελειώνει ποτέ και προχωρεί συνεχώς σε νέες ανακαλύψεις μέσα στο εσωτερικό του σύμπαν.
Εν τω μεταξύ έχει υπάρξει και ο Διαφωτισμός. Πριν τον Διαφωτισμό ετέθη το ερώτημα ήδη, τι θα κάνουμε με την φύση. Η φύση που οι πλατωνικοί την αφήνουν πίσω, ο χριστιανικός πλατωνισμός την αφήνει πίσω, ο Ακινάτης δεν την εναγκαλίζεται επαρκώς,… πρέπει να την ξανα-αναδείξουμε. Αυτό κάνει πράγματι ο Διαφωτισμός. Αλλά το ερώτημα που έχει τεθεί ήδη πριν τον Διαφωτισμό, είναι ως τι θα την αναδείξουμε στην θέση του Θεού ; Θα την αναδείξουμε ως κανονιστική πηγή η οποία έχει να μας πει και το τι θα κάνουμε ; Ή θα την αναδείξουμε απλώς ως ατομική ιδιοκτησία η οποία εμπλουτίζεται κατά το δοκούν και χρησιμοποιείται κατά το δοκούν ; Αυτή είναι η αντίθεση νομίζω μεταξύ Γκρότους και Χομπς. Και θα νικήσει ο Χομπς. Και θα τεθεί η ανθρώπινη φύση και η φύση του κόσμου ως ένα όν το οποίο πολύ αργότερα ο Χάιντεγκερ θα το περιγράψει ακριβώς ως το αντικείμενο της τεχνικής, ονομάστηκε εμπλαισίωση. Γίνεται μια εμπλαισίωση και τα αντικείμενα, ο κόσμος αποτελείται από αντικείμενα προς χρήσιν. Η έννοια του υποκειμένου από τον Καρτέσιο και μετά ανήκει μόνο στον άνθρωπο. Μόνο αυτός είναι υποκείμενο. Στην αρχαία σκέψη υποκείμενο είναι χίλια πράγματα, στον Αριστοτέλη. Στον Καρτέσιο είναι μόνο πλέον ο άνθρωπος. Όλα τα άλλα είναι αντικείμενα. Η φύση κάτι το οποίο το κατέχω, η φύση των πραγμάτων κατέχεται με την τεχνική και υπάρχει και μια τεχνική του εαυτού τελικά λέει ο Χάιντεγκερ η οποία οδηγεί αυτά τα πράγματα σε αρμονία. Αρμονία, η φύση ως χρησιμοποιούμενη και ο εαυτός ως χρησιμοποιών.
Με τέτοιες λοιπόν συνθήκες καταφτάνει ο Διαφωτισμός. Και ο Διαφωτισμός διεκδικεί την αποκατάσταση της ανθρώπινης φύσης, το θέμα όμως είναι ως που φθάνει η σοφία της ανθρώπινης φύσης ; Μην ξεχνάτε ότι θα ακολουθήσουν αυτό που ο Ρικέρ λέει ακολουθώντας τον Φρόυντ, οι μεγάλες κοσμολογικές ταπεινώσεις. Ο Μάρξ, ο Φρόυντ και ο Δαρβίνος. Το υπερεγώ έχει κι ένα ασυνείδητο που βροντάει από κάτω και δεν το αφήνει να ησυχάσει και τελικά το καθοδηγεί. Υπάρχει μια βύθιση στο ψυχοβιολογικό, Δαρβίνος, και τελικά είμαι κι ένα όν κοινωνικό μ’ ένα τρόπο συγκλονιστικά αναπόφευκτο. Λοιπόν, τι κάνει ο Διαφωτισμός, ξαναγυρίζω. Ο Διαφωτισμός αποφασίζει να περισώσει την φύση και να βρει το βαθύ της νόημα. Τόσο πολύ που παρά το ότι απορρίπτει το μεταφυσικό εκείθεν, υπάρχουν διαφωτιστές που ασχολούνται με μαγεία και αλχημεία. Έχουν ένα μυστικισμό ενδοκοσμικό και ενδοϋλικό ο οποίος ενθαρρύνεται, δεν είναι αντίφαση.
Και η αισιοδοξία είναι τεράστια. Όλοι είναι Ρουσσωεικοί σε πρώτη φάση. Η ανθρώπινη φύση είναι καλή. Δεν χρειαζόμαστε καμιά της καταδίκη. Έλα όμως που δίπλα στον Ρουσσώ υπάρχει ο Μαρκήσιος ντε Σαντ ο οποίος θα δείξει ότι υπάρχει και πολύ εγγενές κακό στην ανθρώπινη φύση αν την δεχθούμε ολόκληρη. Και το παράλογο κακό και την καλοσύνη για την οποία δεν μπορούμε να πούμε και πολλά ειδικά μετά τον 20ο αιώνα για τον οποίο είπε ο Νίτσε, θα είναι ο αιώνας του πολέμου, όπως και ήταν. Και τι γίνεται τώρα ; Υπάρχει ο πειρασμός ν’ αναβαθμίσουμε την ατελή ανθρώπινη φύση. Εκεί καταλήγει ο Διαφωτισμός. Αυτό γίνεται με δυο τρόπους. Ο ένας τρόπος είναι η πολιτική αναβάθμιση, περνάει μέσα από τους ολοκληρωτισμούς. Αυτό δεν είναι ο ολοκληρωτισμός ; Είναι η προσπάθεια να ζορίσουμε την ανθρώπινη φύση ώστε να βγάλει ότι καλύτερο έχει, γιατί τόχει. Και θα το βγάλουμε εμείς, είτε με το καλό είτε με το ζόρι. Και αυτός ο τρόπος λέμε σήμερα ότι απέτυχε, εγώ λέω δεν απέτυχε.
Εγώ διακρίνω τριών ειδών ολοκληρωτισμούς. Ο ένας είναι ο ολοκληρωτισμός του Καρλ Πόπερ. Είναι ο ολοκληρωτισμός που καταπιέζει το άτομο για χάρη της κολεκτίβας. Ο δεύτερος είναι ο ολοκληρωτισμός του Χάξλευ, του Όργουελ. Δεν καταπιέζεται το άτομο, αλλά καταπιέζονται μερικά κομμάτια του ανθρώπου όπως το συναίσθημα, ο έρωτας κλπ. Υπάρχει και ο τρίτος ολοκληρωτισμός που εγώ τον ονομάζω στο ομότιτλο βιβλίο μου «βελούδινος ολοκληρωτισμός». Είναι ένας ολοκληρωτισμός που λέει ναι σε όλα. Και το ναι αυτό συνδέεται κατά ένα περίεργο τρόπο με μια τρομακτική δυνατότητα ελέγχου και καθοδήγησης.
Ο δεύτερος τρόπος για την αναβάθμιση του ανθρώπου είναι η βιοτεχνολογία. Η σημερινή βιοτεχνολογία αποσκοπεί ακριβώς στο να διορθώσει την ατέλεια αυτού του όντος, γιατί δεν υπάρχει τίποτα άλλο στο σύμπαν, μόνο αυτό έχουμε και πρέπει να το κάνουμε όσο μπορούμε καλύτερο. Αυτό το πράγμα σημαίνει τον πειρασμό της αναβάθμισης μέσω της τεχνολογίας, θεμιτής όπως είναι η ιατρική και αθέμιτης. Ένα αγγλικό τραγούδι που γράφτηκε το 1969 με είχε συγκλονίσει, προφητικό τραγούδι κι έλεγε στο στίχο πως κάθε άνθρωπος είναι όνειρα κι εφιάλτες μαζί. Μούλεγε ένας γνωστός μου της Google πως αυτά τα παιδιά που δημιουργούν όλα αυτά τα καινοτόμα λογισμικά έχουν πνευματικότητα 12χρονων. Μου θύμισε το μυθιστόρημα «Ο μεγαλοφυής και η θεά» όπου ένας διάσημος φυσικός άγεται και φέρεται από την άμυαλη αλλά πανέμορφη γυναίκα του, τον κάνει ότι θέλει. Αυτό το πράγμα σήμερα εμφανίζεται ακριβώς ως η κατάργηση της αναφορικότητας, η κατάργηση των κοινών πηγών νοήματος και η χρήση της θέλησης για δύναμη, ως ηθικής του γούστου. Μου αρέσει, είναι όμορφο. Τελεία. Μα, θάλεγε ο Πλάτων, η φύσις των όντων, οι λόγοι, οι ιδέες, ο Αριστοτέλης θα έλεγε η φύση, οι Στωικοί θα φωνάζανε, ο Ηράκλειτος θα έσχιζε τα ρούχα του και θάλεγε «ο κόσμος και ο Λόγος είναι ένα».
Όμως σήμερα δεν υπάρχει αυτό, δεν υπάρχει και η Βίβλος σαν κοινή πηγή νοήματος, γι αυτό και δεν υπάρχει τρόπος να συνεννοηθούμε. Όλο αυτό σήμερα λείπει και στη θέση του μπαίνει η ηθική του γούστου. Σήμερα λοιπόν φτάνουμε σε ένα όν που το ονόμασα τεχνο-πίθηκο. Και ορίζω ως τεχνο-πίθηκο το ον το οποίο συνειδητά αδιαφορεί για την ανθρωπολογική του ρίζα. Και το μόνο που το ενδιαφέρει είναι η ελευθερία από κάθε ουσία. Μια ελευθερία συνεπώς χωρίς καμιά κληρονομημένη σοφία, χωρίς καμιά συνέχεια με το πνευματικό παρελθόν της ανθρωπότητας. Και ακριβώς για το λόγο αυτό τα πράγματα είναι δύσκολα. Ο σημαντικότερος που στοχάστηκε επάνω σ’ αυτά είναι ο Γερμανός Χάνς Γιώνας. Στο βιβλίο του «Η αρχή της ευθύνης» λέει ότι στην Δύση η ιστορία είναι προοδοκαθοριζόμενη. Η συνεχής πρόοδος της κοινωνίας θεωρείται ως δόγμα εγγενές στην ιστορική πορεία και μαζί απόλυτη ιστορική προσταγή. Πρόκειται για αναγκαστική πρόοδο. Αυτά το 1976. Τ’ ακούμε συχνά «η κοινωνία πάει μπροστά». Λίγοι το ξέρουν ότι αυτά είναι λόγια του Γκέμπελς, του Λένιν. Ποιος αποφασίζει ότι η κοινωνία πάει μπροστά ; Είναι αυτή η αυτονόητη λέει ο Γιώνας, προοδοκαθοριζόμενη ιστορική προσταγή.
Όλα όσα κάμνουμε απλά στο όνομα της προόδου και ως προοδευτικοί που λέμε ότι είμαστε, είναι σωστά, επειδή η κοινωνία πάει μπροστά και μάλιστα αυταποδείκτως. Και κανείς δεν τρομάζει από ότι έχει συμβεί στο πρόσφατο παρελθόν. Κανείς δεν τρομάζει γιατί έγιναν πριν λίγες δεκαετίες οι εκατόμβες των εκατομμυρίων, εκατοντάδων εκατομμυρίων θυμάτων. Όχι, η πρόοδος είναι δεδομένη. Αυτό το ονομάζω εγώ, εκκοσμίκευση στην εσχατολογία. Η εσχατολογία έγινε κόσμος δηλαδή Χέγκελ. Ότι όλα είναι ο Θεός. Ότι τώρα που μιλώ εγώ μιλεί ο Θεός κλπ. Τελικά ο Γιώνας λέει ότι περίπου και ο Καντ με τα οποία βέβαια συμφωνεί και ο Γκέμπελς ο οποίος για να τα εφαρμόσει εξολόθρευσε τους Εβραίους. Ξέρετε η ουσία του ολοκληρωτισμού όπως είπε ένας μεγάλος Γερμανός στοχαστής ο Χανς Φράγερ, είναι ότι σας λέει ότι γνωρίζει τις ανθρώπινες ανάγκες, οι οποίες είναι μια δυο τρεις, αυτές και μόνο. Καμία άλλη. Γι αυτό και ο άνθρωπος αυτός είναι ασήμαντος όταν δημιουργεί, είναι εντελώς υποταγμένος. Το είδα στα αμερικάνικα Πανεπιστήμια, ελπίζω να μην έρθει κι εδώ, κάτι παράξενες θεωρίες όπως η «μικροεπιθετικότητα». Την ώρα που μιλάς σηκώνεται ένας και λέει «αυτό που λέτε με προσβάλλει, σταμάτα» και είσαι υποχρεωμένος να σταματήσεις χωρίς να γίνει καμία συζήτηση. Πάντα μπορεί να προσβληθεί κάποιος για λόγους που ξέρει ο ίδιος του και δεν τους συζητάει και σταματάει κάθε συζήτηση (αυτό ακριβώς που λέει ο π. Νικόλαος το διάβασα στο βιβλίο «Η γενιά του internet» της Καθηγήτριας της Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνιας Jean Twenge).
Η θεολογία όμως της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας όλα αυτά τα είδε διαφορετικά και η γραμμή της θέλησης πήρε εντελώς διαφορετικά κατεύθυνση. Ότι το θέλημα πρέπει να φορά την πραγμάτωση της ανθρώπινης φύσης και όχι την έξοδο απ’ αυτή. Η ανθρώπινη φύση είναι κομματιασμένη σε πολλά κομμάτια, λέει ο Μάξιμος. Βέβαια ξεκινάνε όλα από τους Καππαδόκες και ιδιαίτερα τον Γρηγόριο τον Θεολόγο ο οποίος λέει «η θέληση θα ενοποιήσει την ανθρώπινη φύση, θα μεταφέρει το ομοούσιο στην δημιουργία». Η θέληση θα μετάσχει στη θέληση του Θεού, θα πραγματοποιήσει τη θέληση του Θεού που είναι ουσιαστικά η μετάδοση του δικού του τρόπου ύπαρξης στην κτίση. Αυτός ο τρόπος ύπαρξης είναι το ομοούσιο. Τι είναι το ομοούσιο ;
Το ομοούσιο είναι μια φοβερή ιστορία και θα σας την πω από τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, για να τιμήσουμε και την ημέρα, ο οποίος θέλει να δώσει έναν ορισμό της Μοναρχίας του Πατρός. Προσέξτε η Τριαδολογία είναι ένα φοβερό πράγμα. Μοιάζει αντιφατικό, αλλά αν κανείς βρει έναν τρόπο να το διαβάσει, ανοίγονται συγκλονιστικές ανθρωπολογικές προοπτικές. Και το λέω και από την φιλοσοφική και την ψυχολογική άποψη. Λέει λοιπόν « την Μοναρχία του Πατρός δεν την περιγράφει ένα πρόσωπο». Παράξενο, μια μοναρχία που δεν την περιγράφει ένα πρόσωπο ; Αλλά τι ; «Φύσεως ομοτιμία και γνώμης σύμπνοια και προς το εν τω εξ αυτού σύνευσις». Δηλαδή ουσιαστικά, εδώ η έννοια της μοναρχίας είναι η πρωτοβουλία δημιουργίας ίσων. Μοναρχία σημαίνει το έναυσμα για πραγματική ετερότητα. Η απόλυτη ετερότητα και η απόλυτη ταύτιση συμπίπτουν. Ενώ εμείς θεωρούμε ότι τα δυο αυτά είναι εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους και οφείλουν να παραμείνουν διαφορετικά. Όταν αγαπήσει ένας νέος μια κοπέλα λέει η μαμά «πρόσεξε, μην την αγαπάς πολύ είναι επικίνδυνο, μπορεί να σε εξαπατήσει». Γενικά η ταύτιση μέσα στην ερωτική διεργασία μπορεί να είναι συγκλονιστικά επικίνδυνη, διότι μπορεί να φέρει στην κυριολεξία την υποταγή, απόλυτη υποταγή. Γι αυτό παρά που το θέλουν όλοι οι ερωτευμένοι , να γίνουν ένα με το ερωτευόμενο πρόσωπο, ουσιαστικά αυτό είναι αδύνατο να γίνει.
Ο Θεός λοιπόν είναι ένα όν το οποίο είναι απολύτως ένα, και ταυτόχρονα είναι τρία. Αυτό για να το εξηγήσω όταν ήμουν καθηγητής δογματικής χρησιμοποιούσα ένα μπουκαλάκι νερό, έπαιρνα ένα φοιτητή και μια φοιτήτρια γιατί το πνεύμα είναι θηλυκό, κι έλεγα. Το μπουκαλάκι είναι η ουσία και τους το έδινα. Ο Πατήρ δίνει ταυτόχρονα την ουσία στον Υιό και το Πνεύμα, κι αυτοί μεταξύ τους. Και γίνεται μια διαδοτικότητα της ουσίας. Πόσες είναι οι ουσίες ; Μια. Πόσα είναι τα Πρόσωπα ; Τρία. Έχουμε έναν φοβερό Θεό. Ο Θεός είναι το μυστήριο της απόλυτης οντολογικά αγάπης, σε σημείο που η απόλυτη ταυτότητα και η απόλυτη ετερότητα να συμπίπτουν τελείως. Ένα μείζον ανθρωπολογικό δεδομένο το οποίο μαζί με την παράλληλη ανάγνωση του θελήματος ως την κυριολεξία συνεργός σ’ αυτή την κατεύθυνση, το ομοούσιο έρχεται στην δημιουργία. Η δημιουργία είναι τρομακτική ευθύνη, η οποία όμως είναι ταυτόχρονα η προσωπική μου ανάπτυξη (μου περνάει η σκέψη, οι γονείς που συμμετέχουμε στην δημιουργία των παιδιών μας έχουμε συναίσθηση της ευθύνης μας ;).
Η ανάπτυξη του όλου και η ανάπτυξη η δική μου είναι ένα και το αυτό. Όπως ακριβώς στην Τριάδα. Η πληρότητα της ουσίας του Πατρός είναι η πληρότητα της ουσίας του Υιού και η πληρότητα της ουσίας του Πνεύματος. Και βεβαιώνει ο ένας την πληρότητα της ουσίας του άλλου, ακριβώς αντιδίδοντας αυτή την άκτιστη αγάπη. Θα μου πείτε, εγώ τελευταία φορά που άκουσα θρησκευτικά ήταν στην γ λυκείου. Εγώ επιμένω ότι όλα αυτά αφορούν τους πάντες. Ακόμα κι αν δεν είναι τόσο «εκκλησιαστικοί», προσωπικά δεν ξέρω τι σημαίνει αυτό, εγώ ήμουν άθεος. Αγαπώ πολύ αυτούς που ψάχνουν , αλλά δεν έχω καταλάβει ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σ’ έναν άθεο κι έναν πιστό. Καταλαβαίνω μόνο την διαφορά ανάμεσα στους ζωντανούς πνευματικά και νεκρούς ανθρώπους. Αυτό καταλαβαίνει κι ο Θεός.
Λέω λοιπόν, αυτά αποτελούν θεμελιώδεις τρόπους του είναι. Αυτό είναι το πολύ σημαντικό. Αυτή είναι η χρησιμότητά τους. Υποδεικνύουν τρόπους που πρέπει να σκεφθούμε το είδος της χρήσης που θα κάνουμε της τεχνικής , το είδος της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης κλπ και βέβαια το είδος του κινδύνου που αντιπροσωπεύει σήμερα το φαντασιωτικό υποκείμενο μέσα στα μέσα μαζικής δικτύωσης και τα εικονικά γυαλιά που έρχονται και όλα τα ωραία πράγματα, τα οποία είναι δημιουργήματα της φαντασίωσής του. Το φαντασιωτικό υποκείμενο κι αυτό που συμβαίνει στα μέσα μαζικής δικτύωσης, όπως ξέρετε δεν υπάρχει. Και η φαντασίωση είναι σαν η μέγιστη ηδονή, που σημαίνει είναι δεμένη με τον πόνο του θανάτου, ακριβώς επειδή αισθανόμαστε ότι δεν είναι πραγματική. Στην πραγματικότητα ίσως μέσω δύσκολων τρόπων νομίζω ότι κάποια στιγμή η ανθρωπότητα θα φτάσει να αναζητήσει βαθύτερα τέτοια μονοπάτια με τα οποία θα καταφέρει να γεφυρώσει την αρχαία σοφία με τα σημερινά απολύτως ερωτήματα. Αλλιώς μας περιμένει η τελευταία φάση ναρκισσισμού, εγώ το ονομάζω μετα-ναρκισσισμό και θεωρώ ότι ταυτίζεται με τον αυτισμό ουσιαστικά.
Σήμερα έχουμε αυτιστικά όντα τα οποία προσπαθούμε να τους εξηγήσουμε τι θέλουμε να πούμε και ποτέ δεν καταλαβαίνουν. Και μεις δεν καταλαβαίνουμε αυτούς. Είναι η τελευταία φράση κάπου του Χάξσλευ «νομίζω ότι όλοι οι άνθρωποι είναι τρελοί και δεν καταλαβαίνω πλέον κανένα εκτός από εσένα, αλλά και εσένα δεν είμαι σίγουρος ότι σε καταλαβαίνω». Αυτό είναι ένα βήμα κοντινό μας και θα τελειώσω με φράση του Γιώνας : «έχει αποδειχθεί στη φιλοσοφία ότι είναι καλύτερα ν’ ακούμε τους λίγο απαισιόδοξους, παρά τους αισιόδοξους». Είναι μια φράση την οποία επανέλαβε ο Αϊζάια Μπερλίν μιλώντας για την εποχή του Ναζισμού και είπε : «αν είχαμε τότε κάποια ελπίδα την χρωστούσαμε σε όσους δεν είχαν καμιά». Εμείς θέλουμε να υψώσουμε τις ελπίδες μας στο φως σημασιών οι οποίες κατανοούμενες με σημερινό τρόπο είναι συγκλονιστικά σημαντικές για τα επόμενα βήματα.