Ο ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΤΕΝΙΟΥ
Το Κτένι βρίσκεται ανατολικά της λίμνης Πολυφύτου, 20 χιλιόμετρα Νοτιοδυτικά της Κοζάνης και 4 χλμ Βορειοδυτικά της Αιανής. Χτισμένο στην ανατολική πλαγιά
ενός λόφου, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται μια σχετικώς επίπεδη επιφάνεια 450 στρεμμάτων, όπου βρίσκονται σήμερα τα ερείπια του αρχαίου κάστρου. Ο λόφος και
ο σημερινός οικισμός βρίσκονται στους πρόποδες και την μεσημβρινή πλευρά τους
όρους Μπούρινος.Το υψόμετρο του χωριού είναι 680 μέτρα.
Στο κάστρο υπήρχε συνεχής παρουσία ανθρώπινης δραστηριότητας από την προϊστορική ως την πρώιμη Οθωμανική περίοδο. Όπως δείχνουν τα ερείπια (τείχη, δρόμοι, θεμέλια σπιτιών, δεξαμενών, υδραγωγείων και άλλων αρχαιολογικών ευρημάτων, τα οποία εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, αρκετά χρόνια πριν, το Κτένι ήταν μία πλούσια πόλη και αποτελούσε το κρησφύγετο της επαρχίας.
Ήταν χωρισμένο σε τρία διαμερίσματα, για την καλύτερη άμυνα και διοίκηση.
Περιμετρικά υπήρχαν ψηλά και γερά τείχη. Επίσης υπήρχαν τρεις μεγάλες πύλες για βτην είσοδο στο Κάστρο και πολλοί υπόγειοι διάδρομοι. Έξω από την πόλη
βρίσκονταν οι στάνες για τα χιλιάδες αιγοπρόβατα
Το Κάστρο του Κτενίου δεν ήταν το μοναδικό κάστρο στην περιοχή. Σε παλαιότερη
έρευνα, που κάναμε, προσπαθώντας να τα καταγράψουμε, διαπιστώσαμε την ύπαρξη δεκάδων κάστρων, τόσο στην Π.Ε. Κοζάνης, όσο και στις άλλες Π.Ε. της Δυτικής
Μακεδονίας, κάποια από τα οποία, λόγω της κατασκευής τους, μπορούν να
χαρακτηριστούν ως Πελασγικά.
Το κάστρο του Κτενιού ξεχωρίζει από όλα αυτά, γιατί η έκταση που καταλάμβανε
(450 στρέμματα ) μέχρι το 1642 μ.Χ. , που πολιορκήθηκε και καταστράφηκε από
Τουρκαλβανούς, ήταν κατοικήσιμη και ήταν ένα από τα ελάχιστα κάστρα στην
Δυτική Μακεδονία, που γλίτωσαν την ισοπέδωση, όταν οι Οθωμανοί το 1398 κατέλαβαν την περιοχή.
Πριν δώσουμε πληροφορίες για το κάστρο του Κτενιού νομίζω, ότι πρέπει να πούμε δυο λόγια για την ιστορία της περιοχής, αλλά και για κάποια από τα κάστρα που
βρισκόταν γύρω του.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ
Το Κάστρο του Κτενιού βρίσκεται σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από την αρχαία πρωτεύουσα του βασιλείου της Ελιμειας,που το 358 π.Χ., ο πατέρας του Μεγάλου
Αλεξάνδρου ενσωμάτωσε στην μεγάλη Μακεδονία, με έδρα την Πέλλα και έμελλε να γράψει λίγα με χρυσά γράμματα μέρος της Ελληνικής ιστορίας .
Έχοντας οδηγό το Θουκυδίδη, αλλά και τον Στ. Βυζάντιο, ο οποίος μιλώντας για την ίδρυση της Ελίμειας, της αρχαίας πόλης που τελικά έδωσε και το όνομα σε ολόκληρο
βασίλειο , το 1150 π. Χ. περίπου από τον Έλυμο τον βασιλιά των Τυρρηννών, που κατοικούσε στην προϊστορική πόλη Τύρισσα, θελήσαμε να βρούμε την ιστορία, τόσο
της πόλης, όσο και της γύρω περιοχής που με βάση αυτήν την εκδοχή, πρέπει να λεγόταν Τυρρηνία. Φθάνοντας την έρευνα μέχρι το 3000 π. Χ., διαπιστώσαμε την
παρουσία των Πελασγών. Στη συνέχεια μέρος από αυτούς που κατοικούσαν στην σημερινή Δ. Μακεδονία ονομάσθηκαν Τυρρηνοί (Πελασγό-τυρρινοί) -όπως τους
αποκαλεί ο καθηγητής Ανδριώτης,σε ομιλία του το 1953- και με την πάροδο του χρόνο με την αποχώρηση από την περιοχή διάφορων φύλλων από το 2000 π.Χ. έως το 1200 π. Χ. (Ίωνες- Αχαιοί- Αρκάδες- Αιολείς-Δωρειείς) ονομάσθηκαν Ελιμιώτες.Πολύ πιο μπροστά από αυτούς, έφυγαν οι Φρύγες ή Βρύγες, από την
περιοχή των Πρεσπών και πήγαν στην νότια πλευρά των Δαρδανελλίων, στην περιοχή της Τροίας, περίπου το 2000 π. Χ.
Αργότερα, περί το 550 π. Χ., οι Μακεδόνες από την περιοχή της Ορεστίδος δημιουργούν το νέο βασίλειο των Αιγών της Μεγάλης Μακεδονίας, που έμελλε να μεγαλουργήσει.
Φυσικά, στην αναζήτηση έπρεπε να προσδιορίσουμε και την εθνικότητα αυτών των κατοίκων, μιας και εδώ και αρκετό καιρό εμφανίσθηκαν πολλές αμφισβητήσεις για την περιοχή μας. Για να προσδιορίσουμε, λοιπόν την εθνικότητά τους, αναζητήσαμε τα στοιχεία που την καταδεικνύουν, όπως είναι η κοινή γλώσσα, η θρησκεία, οι πολιτιστικές παραδόσεις, η ιστορία και άλλα πολλ, αν και η απουσία κάποιων εκ των προαναφερθέντων δεν αποκλείει την πιθανότητα να είναι μέλη του ίδιου έθνους.
Πέρα από όποια αμφιβολία έχει αποδειχθεί ότι οι κάτοικοι της περιοχής ήταν Έλληνες και μάλιστα η περιοχή ήταν η χύτρα στην οποία δημιουργήθηκε το Ελληνικό έθνος και διαμορφώθηκε η γλώσσα του.
ΤΑ ΚΑΣΤΡΑ & ΤΑ ΦΡΟΥΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ
Τα κάστρα αυτά ήταν με λίγα λόγια Κάστρα και τα φρούρια που υπήρχαν στην Π.Ε. Κοζάνης,και ιδιαίτερα τα κάστρα των δήμων Κοζάνης, Σερβιών και Βελβενδού που
βρισκόταν κοντά στο κάστρο του Κτενιού
1.Όλα τα κάστρα της Π.Ε. Κοζάνης (απλή αναφορά )
– Περιοχή Κοζάνης Αιανής
Καστράκι Χρωμίου, Μεγάλη Ράχη Αιανής, Κάστρο Κτενίου, Στρατίνα Ροδιανής, Καιλίας Λευκοπηγής, Προφήτης Ηλίας Άνω Κώμης, Παλιόκαστρο Καισαρειάς Καστρί Μεταμόρφωσης, Ξανθόπυργος Καλαμιάς , Λευκόκαστρο Ανθοτόπου, Γαλάς Οινόης, Αγ.Ελευθέριος Κοζάνης, Φρούριο Δρέπανο, Σταρείδωλα Αγ. Δημητρίου, Ψηλός Αηλίας Κοζάνης, Αιχμηρά Κορυφή Ποντοκώμης -Περιοχή Σερβίων – Βελβενδού Καστροπολιτεία Σερβίων, Πόρτες Σερβίων, Φρούριο Ζιδανίου(Στανού ), Βασίλαρα Ράχη, Παλιόκαστρο Βελβενδού, Παλιόκαστρο Παλιογράτσανου, Παλιόκαστρο Πολυφύτου, Κάστρο Σωσκός(Φρούριο),Παλαιόκαστρο Λαζαράδων, Κάστρο Λευκάρων.
– Περιοχή Κάτω Βοΐου
Φρούριο Παλαιόκαστρου, Ριζά Βρατινίωτικο Πελεκάνου, Καστρί Δρυόβονου, Καστράκι Μικροκάστρου Μαγούλα Εράτυρας, Κάστρο Παλιουρίου Αλιάκμωνος , Κάστρο Λόφου Αγ.Γεωργίου Πελεκάνου, Παλιοογλάς Πελεκάνου, Σκαφιδιού, Εράτυρας, Γαλατινής, Σκαφιδάκι Γαλατινής- Σίατιστας, Χτίσματα (Πελασγικά τείχη).
–
-Περιοχή Άνω Βοΐου
Τείχη Δραγασίας, Παλίοκαστρο Ασπρούλας Κρυονερίου, Κτίσμα Μεσόλογγου, Μποφάρι Απιδέας-Περιστέρας, Κάστρο Δραγασίας, Παλιομονάστηρο Ροδοχωρίου, Φρούριο Λευκοθέας.
–Περιοχή Εορδαίας
Ακρόπολη Αγ.Μάρκου και Μεγάλο Κάστρο Μαυροπηγής, Προφήτης Ηλίας Ασβεστόπετρας, Κάστρο Αναρράχης (Καβραντάση), Κάστρο Αναρράχης (Κούλα),Κάστρο Ερμακίας, Κάστρο Κομνηνών, Κάστρο Πύργων (Πελασγικό), Κάστρο της Αννίτσας των Πύργων, Ακρόπολη Δροσερού, Γαλάς Μεσοβούνου , Καλαί Σπηλιάς, Προφήτης Ηλίας Καρυοχωρίου.
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΑΞΙΟΜΝΗΜΟΝΕΥΤΑ ΚΑΣΤΡΑ
1. ΔΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΦΡΟΥΡΙΟ ΔΡΕΠΑΝΟΥ,
Υπήρχε μέχρι την έλευση των Τούρκων, οι οποίοι το κατεδάφισαν, για να παύσει να είναι σημείο που μπορούσαν να μπουν και να αντισταθούν οι Έλληνες.
ΦΡΟΥΡΙΟ ΣΤΑΡΕΙ(Ι)ΔΩΛΩΝ (ΑΓ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ)
Και αυτό κάστρο υπήρχε μέχρι την αρχή της έλευσης των Οθωμανών, οι οποίοι και το ισοπέδωσαν. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι ανήκε “Στο κράτος της Ηπείρου”
τη μεταβυζαντινή περίοδο.
Υπάρχει η «Έμμετρος Ιστορία» του Εφραίμ του Μοναχού, όπου αναφέρεται: «Φρουράν τε πρός τήν άκραν διακοσίους οπλίτας καί ψιλούς καταλιπών καί ηγεμόνα
τή πόλει Λυζικόν Γεώργιον, κράτιστον δοκούντα τά πολέμια καί συνετόν, εις Βέρροιαν επανήει. Προσεχώρουν δέ καί αμαχεί τά περί ’Έδεσσαν καί Βέρροιαν φρούρια καί αι
πολίχναι τά τε ΣΤΑΡΙΔΟΛΑ* λεγόμενον καί ή Πέτρα καί ό ΣΩΣΚΟΣ** καί ή Δεύρη, ετι τε ο Όστροβός καί τά Νότια. Καί εκ των Θετταλίας πολιχνίων τό Λυκοστόμιον
λεγόμενον καί τό Κάστρον».
Τα Σταρείδωλα τα αναφέρει ο Μεγδάνης ως τον τόπο, από τον οποίο έφυγαν 1432 κάτοικοι του και μαζί με κατοίκους του Δρεπάνου εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη που εκείνη την εποχή ήταν ακατοίκητη. Την ίδια αναφορά κάνει και ο Λίουφης στην
”Ιστορία της Κοζάνης”
* Άγιος Δημήτριος Κοζάνης
** Φρούριον Σερβίων Κοζάνης
ΜΕΓΑΛΗ ΡΑΧΗ ΑΙΑΝΗΣ
Ο αρχαιολογικός χώρος της Αιανής αποτελείται από την αρχαία περιτειχισμένη πόλη, που αναπτύσσεται πάνω σε έναν επιβλητικό λόφο, τη Μεγάλη Ράχη, βόρεια της
σημερινής κωμόπολης.
Στον κατάλογο με τα Κάστρα του Νομού Κοζάνης, στην ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Wikipedia στο διαδίκτυο υπάρχει μια αναφορά για ύπαρξη του
Φρουρίου της Αιανής & της Ακρόπολης της Αιανής .
Σε αυτόν το κατάλογο από το Νόμο Κοζάνης, νυν Π.Ε, υπάρχουν ακόμη στο δήμο Κοζάνης, το Κάστρο του Κτενίου και το Παλαιόκαστρο της Καισαρειάς,
στα οποία και θα αναφερθούμε.
Στην Αιανή, που προφανώς ήταν περιτοιχισμένη, βρέθηκαν:
Τρία μεγάλα δημόσια κτήρια και ιδιωτικές κατοικίες με πλούσια ευρήματα. Τα κτήρια, τα χαρακτηρίζουν χώροι με στοές , διασώζονται κομμάτια από ζωγραφιστές
υδρορρόες, δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα, καθώς και σφόνδυλους ημικιόνων Το κτήριο του μεσαίου πλατώματος ερμηνεύεται πιθανότατα ως αρχαία αγορά. Στην
αυλή του τρίτου κτηρίου, στο κορυφαίο πλάτωμα, αποκαλύφθηκε τεράστια κυκλική δεξαμενή λαξευμένη στο βράχο, η οποία με την περισυλλογή του βρόχινου νερού
συνέβαλλε στην υδροδότηση της πόλης.
ΠΑΛΙΟΚΑΣΤΡΟ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑ-ΚΟΖΑΝΗ
Στην τοποθεσία “Κάστρο Καισαρειάς” ή “Παληόκαστρο” υπάρχουν “λείψανα ισχυρού πρωτοβυζαντινού τείχους του 6ου αιώνα με πύργους κατά διαστήματα”
καθώς και “ψηφιδωτό δάπεδο, τμήμα του οποίου βρίσκεται κάτω από το τείχος”.
Η Καισάρεια βρίσκεται δυτικά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου και νοτιοανατολικά της πόλης της Κοζάνης σε απόσταση 18 χλμ. Το χωριό είναι κτισμένο πάνω σε μικρό
επικλινή λόφο και πολιτισμικά ανήκει στα χωριά της Ελίμειας. Νότια και σε απόσταση 3 χλμ. βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος Αιανής, όπου έχουν βρεθεί
αρχαιολογικές θέσεις και οικιστικά σύνολα που χρονολογούνται από την
Προϊστορική, Αρχαιοελληνική και Ρωμαϊκή περίοδο
2. ΔΗΜΟΥ ΒΕΛΒΕΝΔΟΥ
ΒΕΛΒΕΝΔΟ
Η επίκαιρη θέση τού Βελβεντού φαίνεται ότι ευνοούσε πάντα την εγκατάσταση και ανάπτυξη οικισμών,γιατί υπάρχουν λείψανα του νεολιθικού πολιτισμού, καθώς και
της πρώιμης εποχής του χαλκού σε τούμπες στην ευρύτερη περιοχή του ( θέση Βασιλάρα ράχη κ.ά.
Η έρευνα σε αρχαιολογικούς χώρους της περιοχης του Βελβενδου όπως “Βασιλάρα Ράχη”, “Μπράβας”, “Παπαράχη”, “Γρατσάνη”, » Παλαιόκαστρο » έχει δείξει πως η
περιοχή κατοικείται, συνεχώς από την προϊστορική εποχή με σημαντική, κατά περιόδους, ανάπτυξη. Τα αξιόλογα Βυζαντινά, μεταβυζαντινά και νεότερα μνημεία
μαρτυρούν τη σημαντική ανάπτυξη του τόπου κατά τη νεότερη εποχή .
ΚΑΣΤΡΟ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΝ ΒΕΛΒΕΝΔΟΥ – ΒΑΣΙΛΑΓΑ ΡΑΧΗ
Στην θέση Καρυές υπάρχουν τα ερείπια Κάστρου ”Παλαίκαστρον ” για το οποίο έλεγαν ότι συνδεόταν με το κάστρο των Σερβίων
Εκεί έλεγαν ότι κατοικούσε ο βασιλιάς της περιοχής και για αυτό την έλεγαν του
“Βασιλάρα ράχη ”
Στα ερείπια αυτά, κατά καιρούς, έχουν βρεθεί διαφορά αρχαία αντικείμενα, πήλινα αγγεία,νομίσματα κλπ
ΦΡΟΥΡΙΟ ΜΠΡΑΒΑΣ – ΠΑΠΑΡΑΧΗΣ
Οι τάφοι υστερορωμαϊκών – παλαιοχριστιανικών χρόνων, που αποκαλύφθηκαν τελευταία στη θέση “Κάτω Μπράβας”. Η παράδοση αναφέρει, ότι, όπως και τα
γειτονικά Σέρβια, ήταν τόπος εξορίας αξιωματούχων.
Έχουν γίνει αρχαιολογικές έρευνες στο Βελβεντό στη θέση Παπαράχη, ενώ αρχιτεκτονικά μέλη και άλλα ευρήματα έχουν προέλευση την περιοχή της
Γρατσιάνης. Η ζωή στην περιοχή της κωμοπόλεως στα παλαιοχριστιανικά χρόνια παραμένει άγνωστη.
ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ ΠΟΛΥΦΥΤΟΥ
-Κάστρο του προδομένου νερού:Παλαιόκαστρο Διαπιστώθηκε η ύπαρξη λουτρού, τέλους 3ου με αρχές 4ου αιώνα, στα θεμέλια του βυζαντινού ναού του Αγίου Μηνά,
αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοιχισμένα σε εκκλησίες και νομίσματα συνηγορούν για την ανάπτυξη της περιοχής αυτήν την περίοδο.
Αρχιτεκτονικά λείψανα, όστρακα αγγείων, νομίσματα ρωμαϊκών έως και βυζαντινών χρόνων ανευρίσκονται στις οχυρωμένες θέσεις με την ονομασία “Παλαιόκαστρο”,
ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ ΓΡΑΤΣΑΝΗΣ
Σε απόσταση 46 χιλιομέτρων από την Κοζάνη και μόλις 9 χιλιόμετρα από το Βελβεντό, συναντάμε το χωριό Παλαιογράτσανο. Είναι χτισμένο στην δυτική πλευρά των Πιέριων, μέσα σε μια καταπράσινη περιοχή με πλατάνια, κυπαρίσσια και ακακίες. Στην τοποθεσία Παλιόκαστρο υπάρχει κάστρο με την ονομασία “Γρατσιάνη” ή “Γρατσιανή” ή “Γρατιανή”. Ο Κεραμόπουλλος πίστευε ότι πιθανόν να ήταν το Κάστρο της πόλης Φυλακαί,
Στα Σέρβια κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι εκεί βρισκόταν οι Φυλακαί. Πάντως τα ερείπια που υπάρχουν, δείχνουν την ύπαρξη ισχυρής Μακεδονικής και Ρωμαϊκής πόλης τα χρόνια εκείνα. Τρία χλμ. ΒΑ του Βελβεντού, σε λόφο δυτικά των Πιερίων και η δεύτερη ΝΔ, κοντά στο σύγχρονο οικισμό Παλαιογράτσανο (Παλαιόκαστρο Γρατσάνης ή Παναγία στο Τσιλιπίσιο).
Η ιστορία του χωριού είναι πολύ παλιά και φτάνει αιώνες πριν. Η θέση, στην οποία βρίσκεται σήμερα ο οικισμός Παλαιογρατσάνου, δεν ήταν και η αρχική. Με βάση τα
όσα μαρτυρούν τα ευρήματα και τα υπάρχοντα ερείπια, ο οικισμός βρισκόταν αρχικά δυτικά της σημερινής τοποθεσίας του χωριού και στη θέση με την ονομασία «ΓΡΑΤΣΑΝΗ».
Όλα τα στοιχεία συγκλίνουν πως στην περιοχή «ΓΡΑΤΣΑΝΗ» υπήρχε οικισμός και επί Μακεδονικής εποχής, ο οποίος καταστράφηκε μετέπειτα, πιθανότατα επί Ρωμαϊκής εποχής. Την επωνυμία του το χωριό Παλαιογράτσανο φημολογείται πως την πήρε από τον στρατηγό Γρατιανό.
Σχετικά τώρα με τον πρώτο οικισμό, ο οποίος χτίσθηκε από τον Γρατιανό με την ονομασία “ΓΡΑΤΙΑΝΗΝ”, υπάρχουν στοιχεία που αναφέρονται σε έναν οικισμό, ο οποίος χτίστηκε ανατολικά της πόλης των Σερβίων. Μάλιστα τα ευρήματα, τα οποία έχουν έλθει στην επιφάνεια, είναι αδιάψευστοι μάρτυρες και αποδεικνύουν περίτρανα πως όντως υπήρχε οικισμός στη θέση «ΓΡΑΤΣΑΝΗ». Σχετικά στοιχεία και μαρτυρίες για τα λεγόμενα είναι δυνατόν να βρει κανείς στον ναό του Αγίου Δημητρίου στα ερείπια, που υπάρχουν στη θέση «ΓΡΑΤΣΑΝΗ». Τρανταχτό τεκμήριο αποτελεί και ο κώδικας, ο οποίος βρέθηκε. Στον κώδικα, στη μονή του Αγίου Νικάνορα στη Ζάβορδα υπάρχει ρητή αναφορά σε ένα χωριό με την ονομασία
«ΓΡΑΤΖΙΑΝΗ».
3 ΔΗΜΟΥ ΣΕΡΒΙΩΝ
ΚΑΣΤΡΟ ΣΕΡΒΙΩΝ – ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΩΡΙΑΣ
Το κάστρο βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες των Πιερίων. Είναι χτισμένο στην πιο σημαντική, οχυρή θέση, καθώς ελέγχει το πέρασμα από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία
και τη Νότια Ελλάδα μέσω των στενών του Σαρανταπόρου. Το Κάστρο των Σερβίων κτίστηκε κάπου μεταξύ 560 και 650, δηλαδή στα χρόνια του Ιουστινιανού ή του Ηρακλείου
Η συνολική έκταση του κάστρου είναι περί τα 100 στρέμματα.
ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ
Η Βυζαντινή πόλη των Σερβίων παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο σύστημα οχυρώσεων, που μπορεί να συγκριθεί επάξια με τα αμυντικά συστήματα σημαντικών πόλεων της εποχής, όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια και οι Σέρρες.
Η πόλη περιελάμβανε την Ακρόπολη, την Άνω Πόλη και την Κάτω Πόλη. Υπήρχαν δηλαδή τρεις ζώνες οχύρωσης, η μία μέσα στην άλλη. Στην Κάτω Πόλη ζούσαν οι αγρότες και οι εργάτες, στην Άνω Πόλη διέμενε η μεσαία τάξη και στην Ακρόπολη ο
άρχοντας.
Το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης που σώζεται σήμερα χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή εποχή (11ος-12ος αιώνας). Πάντως, σε τμήματα των τειχών, αναγνωρίστηκαν φάσεις των πρώιμων βυζαντινών χρόνων (6ος-7ος αιώνας), καθώς και φάσεις που, πιθανόν, συσχετίζονται με το πρόγραμμα ανοικοδομήσεων και επισκευών φρουρίων της Μακεδονίας, που εφάρμοσαν οι αυτοκράτορες Λέων Ε’ ο Αρμένιος (813-820) και Ρωμανός Λεκαπηνός (959-963). Εκτεταμένες επιδιορθώσεις και ανακτήσεις πραγματοποιήθηκαν και στα χρόνια των Παλαιολόγων (13ος-15ος αιώνας).
ΚΑΣΤΡΟ ΣΩΣΚΟΥ – ΦΡΟΥΡΙΟΥ
Σωσκός λεγόταν, παλαιότερα, το δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Σερβίων Φρούριο. Στον κώδικα τής Τζάπορδας το «Φρούριο» φέρεται με την ονομασία Νεζεσκός. Κατόπιν του εδόθη η ονομασία «Παληάλωνα» από μια ομώνυμη τοποθεσία, που βρίσκεται πάνω σε ύψωμα ανατολικά του χωριού. Τελευταία δε πήρε την ονομασία «Φρούριο».Τη σημερινή του ονομασία, το «Φρούριο» την οφείλει σε παρακείμενο κάστρο. Το κάστρο ονομάζονταν «Κάστρο του Σωσκού». Είναι Βυζαντινό κάστρο της ίδιας σειράς των Σερβίων.
Δύο εκδοχές υπάρχουν για την ονομασία του κάστρου «Σωσκού»: η μία είναι ότι η λέξη «Σωσκός» προήλθε απ’ το ρήμα «σώζω» (σωσμός) και η άλλη να προήλθε απ’ το «σηκός», δωρικό «σακός» πού σημαίνει μέρος περίφραχτο. Η ένδειξη ζωής στο «Φρούριο» δεν αρχίζει απ’ τη Βυζαντινή εποχή. Χάνεται στα βάθη των αιώνων. Κατά καιρούς βρέθηκαν στο «Φρούριο» λίθινα εργαλεία, υποδεικνύουν ένδειξη ζωής, κατά την Νεολιθική εποχή. Απ’ τα αντικείμενα αυτά, τίποτε δε σώζεται σήμερα. Βρέθηκε μαύρο λίθινο σφυρί, σε καλή κατάσταση.
Τα λίθινα αυτά αντικείμενα και μερικά πήλινα αγγεία είναι η μόνη πληροφορία για ένδειξη ζωής, κατά τούς Ηρωικούς και Ομηρικούς χρόνους (2.000 π.Χ.- 776 π.Χ.). Δείγματα ζωής στην περιοχή κατά τούς ιστορικούς χρόνους (776-323 π.Χ.) έχουμε πάρα πολλά.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΚΤΕΝΙΟΥ
Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να μιλήσουμε ξεχωριστά γι΄αυτό, διότι υπήρχε σε λειτουργιά μέχρι το 1649 μ.Χ. έχοντας κτισθεί κατά την άποψη πολλών την προϊστορική εποχή.
Έχει ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο , μιας και η καταστροφή του, από τους Τουρκαλβανούς έγινε η αιτία να αναγεννηθεί ένας μικρός οικισμός, που υπήρχε σε απόσταση περίπου 20 χλμ. από το Κάστρο, ο οικισμός της Κοζάνης. Ο οικισμός το 1492 μ.Χ., είχε 550 κατοίκους, το 1536 είχε 663 ,το 1612 είχε ανεβεί στους 2000 με την άφιξη και μόνιμη εγκατάσταση Αγραφιωτών, που έφυγαν από τον τόπο τους για να γλυτώσουν από την εκδικητικότητα των Τούρκων, λόγω της επανάστασης που κήρυξε ο Μητροπολίτης Διονύσιος ο Φιλόσοφος (και όχι Σκυλόσοφος όπως τον αποκαλούσαν υβριστικά οι Τούρκοι ).
Η άφιξη στην θέση Κρεβατάκια της Κοζάνης των Κτενιωτών, με επικεφαλής των Ιωάννη Τράντα και λίγα χρόνια αργότερα του γιου του Χαρίση Τράντα, που εξασφάλισε προνόμια για την Κοζάνη με τον ”Μαλικανέ ” ειδικό διάταγμα της μητέρας του Σουλτάνου και την γενναία χρηματοδότηση του ,αναγέννησε την Κοζάνη και την έκανε για τα δεδομένα της εποχής μια σύγχρονη πόλη.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ Δ.ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΕΩΣ ΤΟ 1649 μ.Χ.
Το Κάστρο, του Κτενίου, όντας σε δυσπρόσιτο μέρος ήταν δύσκολο να καταληφθεί και θεωρήθηκε, ότι δεν κινδυνεύει από εχθρούς και έτσι, δεν κατεδαφίστηκε, από τους Τούρκους όταν κατέλαβαν ολόκληρη την Δ. Μακεδονία
Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟ 1649 μ.Χ.
Το φθινόπωρο όμως του 1649 έγινε στόχος των Αλβανών,που τελικά το κυρίευσαν . Τρεις μήνες πολεμούσαν για να το καταλάβουν. Τον τέταρτο μήνα μπήκαν στην πόλη
και αφού τη λεηλάτησαν, την έκαψαν.
Οι κάτοικοι που έφυγαν, βρήκαν καταφύγιο στα διπλανά χωριά και φρούρια. Το Κτένι ήταν χτισμένο στην ανατολική πλευρά του όρους Μπούρινο, που έφερε την ονομασία “Κάστρο”, στην επίπεδη κορυφή, όπου σώζονται τα ερείπια αρχαίου κάστρου. Μέσα σε αυτό ήταν χτισμένος ο παλιός οικισμός.
Η ιστορία του χωριού και του Κάστρου, που βρίσκεται πάνω από αυτό, ξεκινά από πολύ παλιά, θα μπορούσα να πω από τους προϊστορικούς χρόνους ,κάτι που δείχνουν
και τα πρόσφατα στοιχεία.
Το “Κάστρο του Κτενίου” υπήρξε μεγαλοπρεπέστερο και ήταν μία από τις τρείς ακροπόλεις της περιοχής (Μεγάλη Ράχη Λιανής και Παλιόκαστρο Καισαρείας, οι άλλες δύο).Ήταν αρκετά μεγάλο και καλά οχυρωμένο, με τείχη, πάχους 2,50 μέτρων, με διαστάσεις 1000 χ 450 μέτρα, κατείχε έκταση 450 περίπου στρεμμάτων.
Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ
Εκτός από τα εξωτερικά τείχη, διέθετε για την άμυνα του και εσωτερικά τειχίσματα τα οποία και σχημάτιζαν τρία εσωτερικά διαμερίσματα. Το κυριότερο από αυτά είχε
σχήμα τριγώνου, ήταν στο ψηλότερο σημείο του κάστρου και κατείχε την θέση της Ακρόπολης .
Ήταν έτσι χωρισμένο, για να εξυπηρετεί καλύτερα την άμυνα του και συγχρόνως την διοίκηση του. Περιμετρικά, υπήρχαν ψηλά και γερά τείχη. Επίσης, υπήρχαν τρεις μεγάλες Πύλες για την είσοδο στο Κάστρο και πολλοί υπόγειοι διάδρομοι. Σε μια από τις πύλες υπήρχε ένα άγαλμα ενός ελληνικού ποιμενικού σκύλου, για να φυλά τα αμέτρητα γιδοπρόβατα, που έτρεφαν οι Κτενιώτες. Στην άλλη πύλη υπήρχε ανάγλυφο πάνω από αυτή με το ΗΣΙΟΔΙΟ ΑΡΟΤΡΟ και την ΜΑΝΑ ΓΗ .
ΜΑΝΑ ΓΗ
Στην Αρχαία Ελλάδα, δυο θεές διεκδικούσαν τον τίτλο ‘’ Θεά της Μητέρας Γης’’
Η Δήμητρα και η Ρέα, που ήταν μητέρα του θεού Δία.
Η Δήμητρα, στην Ελληνική μυθολογία, η θεότητα της γεωργίας αλλά και της ελεύθερης βλάστησης, του εδάφους και της γονιμότητας αυτού θεωρείτο και προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας των ανθρώπων. Η επικρατέστερη ετυμολογική άποψη θεωρεί ότι η λέξη Δήμητρα (Δημήτηρ στα Αττικά Δαμάτηρ στα Δωρικά είναι σύνθετη και σημαίνει Μητέρα γη).
Στην Μικρά Ασία πολύ πιο παλιά σαν “Μητέρα της γης” θεωρείτο η φρυγική θεότητα Κυβέλη, “Κυβέλεια Μήτηρ”, ή κατά τον Πίνδαρο «Κυβέλα, μάτερ θεών». Μεταγενέστερα έγινε γνωστή στους Έλληνες ως Ρέα. Η Κυβέλη και Ρέα ήταν δηλαδή, ιδεατά ένα και το αυτό πρόσωπο και θεωρείτο θεά γενικά της άγριας φύσης και των δημιουργικών δυνάμεων της Γης και της γονιμότητας.
Να σημειώσουμε ότι σε πολλές περιοχές της Δ. Μακεδονίας, η Κυβέλη όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, είχε έντονη παρουσία της (Ποντοκώμη, Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Δρέπανο Κοζάνης, Βελβενδό κ.α
ΗΣΙΟΔΕΙΟ ΑΡΟΤΡΟΝ
Πρόκειται για πανάρχαιο εργαλείο οργώματος του εδάφους, που σχεδόν απαράλλαχτο εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται μέχρι πρόσφατα. Ο Ησίοδος, στο βιβλίο του “ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΑΙ”, αναφέρει ότι ήταν ξύλινο. Γι’ αυτό τα ξύλινα άροτρα λέγονταν “Ησιόδεια”.
Υπάρχουν αποδείξεις ότι τα πρώτα άροτρα χρησιμοποιήθηκαν στην Αίγυπτο και την Μεσοποταμία περίπου το 4000 π.Χ. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, το εργαλείο αυτό κατασκευάστηκε από τον Τριπτόλεμο.
Το έργο του σχεδιασμού και της κατασκευής του Κάστρου Κτενιού εκτάσεως 450 στρεμμάτων ήταν τεράστιο ( 2,5 φόρες μεγαλύτερο και από το Πελασγικό Κάστρο Γλα της Βοιωτίας που τα κτίρια της Ακρόπολης χτίστηκαν στις αρχές του 13ου αιώνα π.X. και κάλυπτε επιφάνεια 200 στρέμματα και θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα σε επιφάνεια Πελασγικά Κάστρα στην Ελλάδα ). Αποτελούσε, μάλιστα, ένδειξη της γνώσης των κατασκευαστών φρουρίων και καστροπολιτειών από κατοίκους της περιοχής. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και Τυρρηνικό ή Πελασγικό αν είχε και τα χαρακτηριστικά τείχη ,δηλαδή κατασκευασμένα με τεράστιους λίθους, γεγονός που δεν συμβαίνει, όπως διαπιστώσαμε κατά την επίσκεψη μας πριν 4 χρόνια Πάντως η χρονολογία κατασκευής μέχρι στιγμής δεν έχει προσδιορισθεί.
Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΚΤΕΝΑΡΟΣ
Σύμφωνα με την παράδοση, στο Κάστρο είχε το βασίλειό του. ο βασιλιάς Κτέναρος ή Κτενάς ο οποίος το οχύρωσε για προστασία από τις επιδρομές. Οι υπήκοοι κατεβαίναν κάθε μέρα από το λόφο, για τις καθημερινές τους δραστηριότητες και κυρίως για την καλλιέργεια της γης. Νερό στην κορυφή του βουνού δεν υπήρχε και έφτανε με υδροσωλήνες τα λεγόμενα “κιούγκια” από την περιοχή “Καρούτια”, όπου υπήρχε άφθονο νερό.
Όπως δείχνουν τα ερείπια που σώζονται (τείχη, δρόμοι, θεμέλια σπιτιών, δεξαμενών, υδραγωγείων και άλλων αρχαιολογικών ευρημάτων, αρκετά χρόνια πριν, ήταν μία
πλούσια πόλη το Κάστρο και το κρησφύγετο της επαρχίας. . Έξω από την πόλη βρίσκονταν οι στάνες για τα χιλιάδες αιγοπρόβατα.
ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΟΥ
Το σημείο είναι τόσο απρόσιτο ,που προστάτεψε την απολίθωση του τόπου από τις οικοδομικές ανάγκες των νέων κατοίκων, που εγκαταστάθηκαν σε αυτήν περιοχή μετά την καταστροφή του 1649.
Το τι κρύβεται, σήμερα, στα σπλάχνα του Κάστρου, ελπίζουμε κάποτε να δεήσει η πολιτεία και να χρηματοδοτήσει την ανασκαφή του και αν αυτό καταστεί δυνατόν, την αναστύλωση του.
Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΤΕΝΙΩΤΩΝ ΚΑΙ Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΟΥς
Έχοντας σαν αρχηγό οι Κτενίωτες τον Ιωάννη Τράντα διέφυγαν χρησιμοποιώντας μια έξοδο του φρουρίου, που δεν γνώριζαν οι επιτιθέμενοι. Τα πρόβατα και τα γίδια
βρισκόταν σε στάνες σε απρόσιτα μέρη του Μπούρινου και λίγο αργότερα έφυγαν από την περιοχή και εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη, που τότε ήταν κατάφυτη στην
θέση Κρεβατάκια, όπου υπήρχαν και πηγές νερού. Τον προεστό Ιωάννη Τράντα συνόδευαν 120 οικογένειες συγχωριανών του.
Ο άνθρωπος που έγινε αίτια και με δικές του δαπάνες και σχέδια αναγεννήθηκε ένα μικρό χωριό και έγινε μια σύγχρονη πολιτεία η Κοζάνη ,ήταν ο γιος του Γιάννη Τράντα ο Χαρίσης Τράντας ,εξασφαλίζοντας μέσα στην Τουρκοκρατία απίστευτα προνόμια από τους Οθωμανούς, μια ιστορία, που χρειάζεται να αποτυπωθεί σε άλλο άρθρο.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Σταύρος Π. Καπλάνογλου γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1944. Σπούδασε Γεωπονία στο ΑΠΘ και οικονομικά στην Βιομηχανική σχολή Θεσ/νικης. Υπήρξε ελεύθερος
επαγγελματίας. Παράλληλα αρθρογραφούσε στα ΜΜΕ, έγραφε και παρουσίαζε εκπομπές στην TV, με γεωπονικά ,οικονομικά και θέματα της τοπικής ιστορίας και
των Αλησμόνητων πατρίδων της Μ. Ασίας .Έχει εκδώσει, προσωπικά, 3 βιβλία για τις αλησμόνητες πατρίδες , ενώ είναι υπό έκδοση 3 βιβλία για την Ιστορία της
Κοζάνης / Τύρισσας ( 1600 π.Χ.- 1960 μ.Χ.).
Συμμετείχε στη μνημειακή έκδοση του ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ “1922-2022: 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή – Οτραγικός ξεριζωμός των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολής – Οι διαδρομές
σωτηρίας προς την Ελλάδα”.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, Εκδόσεις Πάπυρος, 1978
Λιούφης Παναγιώτης “Η ιστορία της Κοζάνης” Έκδοση Βάρτσου Αθήνα 1924
Νομαρχία Κοζάνης “Γνωριμία με τον Νομ;on Κοζάνης” Θεσσαλονίκη 1970
Παπακωνσταντίνου Μιχάλη “Μια Βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία –
Ιστορία της Κοζάνης 1400-1912” Εκδόσεις Κολλάρος 1992
Παπαρηγοπουλος “Ιστορία της Ελλάδος”
Σιαμπανόπουλος Κων/νος, “Αιανή Ιστορία Τοπογραφία -αρχαιολογία” ,Θεσ/νίκη
1974
Σιαμπανόπουλος Κων/νος, “O νόμος Κοζάνης Στο χώρο και το χρόνο”, Σύνδεσμος
Γραμμάτων και τεχνών 1993
Κάστρα της Ελλάδας
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%AC%CF%83%CF%84%CF%81%CE
%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%
B4%CE%B1%CF%82
https://www.kastra.eu/fndkofgr.php
ΟΙ ΥΠΟΤΙΤΛΟΙ ΤΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΠΟΥ ΣΤΑΛΘΗΚΑΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΡΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ .
ΦΩΤ 1. Χάρτης Π.Ε. Κοζάνης
ΦΩΤ. 2 Κάστρο του Κτενίου (σχηματική αναπαράσταση τειχών )
ΦΩΤ 3. Προελληνικά φύλλα.
Φωτ. 4. Χάρτης με αλλά κάστρα γύρω από το κάστρο του Κτενίου
Φωτ 5. Χάρτης της περιοχής (απόσπασμα ) με αρχαίες Ελληνικές πόλεις 1911
τουWilliam Shepherd (
(Ελληνικά γράμματα από εμάς )
ΦΩΤ 6. Κάτοψη του κάστρου (αναπαράσταση )Εποχή όταν οι Τυρρηνοί
διαφέντευαν την περιοχή, που δείχνει ότι ήταν και γνώστες της κατασκευής
φρουρίων
ΦΩΤ 7 Ερείπια Πηγάδι – Ερείπια κατοικίας
ΦΩΤ 8. Η εκκλησία της Μεταμόρφωσης και η θέση της αρχαίας βρύσης στη ρίζα
του λόφου .
ΦΩΤ 9. H Ακρόπολη του Κάστρου στην άκρη του γκρεμού -Τα τείχη του Κάστρου
ΦΩΤ 10.Τείχη και Κτενί Ν.Α με drone.
ΦΩΤ 11, Μάνα γη – Ισιόδιο άροτρο – Ποιμενικός σκύλος
ΦΩΤ 12 Ερείπια από τα εσωτερικά τείχη
ΦΩΤ 13 Κοσμήματα και αγγεία προϊστορικής εποχής (φωτ. Από το βιβλίο του
Κ.Σιαμπανοπουλου Αιανή )
ΦΩΤ14. Ο οικισμός του Κτενιού σήμερα στην κορυφή του λόφου βρισκόταν το Κάστρο.Στην εικόνα διακρίνεται δεξιά η προτομή του Γιάννη Τράντα, που βοήθησε τους συγχωριανούς να διαφύγουν,χωρίς απώλειες, στα Κρεβατάκια της Κοζάνης.
ΦΩΤ. 15. Το απόσπασμα του χάρτη απεικονίζει την απογραφή που έκαναν οι Οθωμανοί στην περιοχή των Σερβίων και της τότε μικρής Κοζάνης, το 1550 π.Χ.
Διακρίνονται , μεταξύ των άλλων και η Αιανή (τότε Κάλιανη )και η Καισάρεια .Με κύκλους σε μέγεθός ανάλογα με τον πληθυσμό του κάθε οικισμού εμφανίζεται κοντά στο Κτένι, η Κάλιανη, πολλαπλάσια αρκετά από αυτή, σε μια εποχή που οι κάτοικοι του ζούσαν ακόμη μέσα στο Κάστρο. Η εκτίμηση μας, με βάση την διάμετρο του κύκλου, είναι ότι το Κτένι δεν ξεπερνά τους 200-250 κατοίκους, κάτι που συνέβαινε και με την Καισάρεια.
