Χαλδία ονομαζόταν παλιότερα η επαρχία του μεσόγειου Πόντου με κέντρο την πόλη της Αργυρούπολης, που αντιστοιχεί στη σημερινή διοικητική περιοχή της Gümüşhane, στη Β.Α. Τουρκία.
. Είναι περιοχή ορεινή και δυσπρόσιτη με αρχαία ιστορία.
Η Αργυρούπολη του Πόντου η πρωτεύουσα της πήρε το όνομά της από τα μεταλλεία αργύρου που υπήρχαν στην περιοχή.
Έτσι έμεινε στην ιστορία, ως η πόλη του αργύρου, η πόλη του ασημιού.
Η Αργυρούπολη, ιστορική πρωτεύουσα της Χαλδίας που επί αιώνες, αποτέλεσε πνευματικό και εμπορικό κέντρο του ποντιακού Ελληνισμού.
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ
Αρχικά, το όνομα Χαλδία αποδόθηκε στην ορεινή περιοχή γύρω από την Αργυρούπολη του Πόντου στη βορειοανατολική Μ. Ασία , αλλά στη μέση Βυζαντινή περίοδο, το όνομα επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τις παράκτιες περιοχές και έτσι ολόκληρη την επαρχία γύρω από την Τραπεζούντα
Η Χαλδία είναι εντελώς ηπειρωτική περιοχή στον πόντο.
Βρίσκεται ανάμεσα στον Αντίταυρο, την Κολχίδα και τη Σκυθική , Κυρίαρχη οροσειρά της περιοχής είναι ο Παρυάδρης .
Αποτελείται από δύο περιφέρειες.
α) Περιφέρεια στην περιοχή γύρω από τον ποταμό Κάνη (Άνω ρους του Χαρσιώτη- Harşıt ποταμού) και το πλήθος των παραποτάμων του και
β) Από την περιφέρεια της Χαιρίανας, επί του ποταμού Λύκου-Kelkit που συμβάλλει με τον ποταμό Ίρι, οι εκβολές του οποίου βρίσκονται στον Πολεμωνιακό Πόντο
Δημιουργείται έτσι έντονο ανάγλυφο με βαθιά χαραγμένες και εύφορες κοιλάδες με εγκατεσπαρμένα πολλά μικρά ορεινά χωριά.
ΤΟ ΌΝΟΜΑ
1. Το όνομά του προήλθε από έναν λαό που ονομαζόταν Χαλδοί (ή Χάλυβες ) που κατοικούσαν στην περιοχή κατά την αρχαιότητα
Η ονομασία » Χάλυβες» σχετίζεται, ενδεχομένως, ετυμολογικά με τις ονομασίες «Αλύβη», «Χάρυβδις «, «χάλυβας»
Εμφανίζονται στην ιστορία στο α’ ήμισυ της 1ης χιλιετηρίδας π.Χ.
Κατοικούσαν στην βόρεια ποντική ακτή της χερσονήσου.
Σε κάποια εποχή ασχολήθηκαν με την κατεργασία σιδήρου ή χάλυβα η ονομασία του οποίου προφανώς σχετίζεται απόλυτα με το όνομά τους.
Ο Ηρόδοτος τους αναφέρει με την ονομασία Αλιζώνες.
Ο Όμηρος στην Ιλιάδα αναφέρει την πόλη Αλύβη που πιθανόν η ίδρυσή της να σχετίζεται με τους Χάλυβες.
Επίσης και ο ποταμός Άλυς της δυτικής Καππαδοκίας έχει κοινή ρίζα.
Είναι πιθανόν στα τέλη της 2ης χιλιετηρίδας, ένα τμήμα του λαού αυτού να κατείχε την ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου και να φορολογούσε τα διερχόμενα πλοία με αποτέλεσμα οι μεταγενέστεροι Έλληνες μυθοπλάστες να επινοήσουν τον μύθο της Χάρυβδης.
2. Άλλοι εντοπίζουν την προέλευση του ονόματός του όχι στη Χαλδία , όπως είχε κάνει ο Κωνσταντίνος Ζ’ , αλλά στην Ουραρτιανή γλώσσα , για τους ομιλητές της οποίας ο Ḫaldi ήταν ο Θεός Ήλιος
3. Χάλυψ – χάλιβες , σημαίνει «σκληρυμένο σίδερο, ατσάλι », όρος που πέρασε στα λατινικά ως chalybs , «ατσάλι» , οι “Χαλύβες” ήταν ένας γενικός ελληνικός όρος για τους “λαούς της ακτής της Μαύρης Θάλασσας που εμπορεύονται σίδηρο”.
ΈΛΛΗΝΕΣ ΕΩΣ ΤΟ 1922
Στη δικαιοδοσία του Μητροπολίτη Χαλδαίας συνολικά , πριν από την Μικρασιατική καταστροφή υπάγονταν 197.450 χριστιανοί,
Στην δε ορεινή περιοχή της Χαλδαίας γύρω από την Αργυρούπολη, πριν τον ξεριζωμό η Χαλδία είχε περίπου 80.000 Έλληνες κατοίκους που ήταν κατανεμημένοι στους εξής οικισμούς:
Στην Αργυρούπολη και τα γύρω χωριά, στα χωριά των κοιλάδων της Κρώμνης, της Ίμερας, του Σταυρίν, της Σάντας, της Μούζενας, της Τσίτης, της Νίβενας και της Δέρενας, της Χάρχερας, της Άτρας, του Λερί, της Χόψιας και της Κορόνιξας, του Κιουρτούν, Κελκίτ, Χερίανας κλπ
Οι κάτοικοί της Χαλδίας ήταν, κατά το πλείστον, απόγονοι Ιώνων αποίκων και ορισμένων Μικρασιατικών φύλων που με την πάροδο του χρόνου εξελληνίσθηκαν ή εκχριστιανίσθηκαν .
ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Η ορεινή ενδοχώρα στα νότια,της περιοχής της Τραπεζούντας και της Κερασούντας. γνωστή ως Μεσοχαλδία («Μέση Χαλδία»), κατοικούνταν πιο αραιά και περιγράφηκε από τον ιστορικό Προκόπιο του 6ου αιώνα ως «απρόσιτη», αλλά πλούσια σε κοιτάσματα ορυκτών, ιδιαίτερα σε μόλυβδο, αλλά και σε ασήμι και χρυσό.
— Αργυρούπολη (Gümüşhane)
Εκει βρισκόταν η Αργυρόπολη («ασημένια πόλη», σύγχρονο Gümüşhane) που ήταν ο κύριος οικισμός.
Η Αργυρούπολη διέθετε πάνω από 80 χωριά και οικισμούς που το κάθε κεφαλοχώρι διέθετε δική του δημογεροντία, από Έλληνες που καθόριζαν τα του οίκου τους.
–Μικρότεροι οικισμοί
Αγρίδ ή Διακονά (Μούζενας) – Agrith or Diakona (of Mouzena)
Άι-Γιάννες (Νίβενας) – Ay Yiannes (of Nivena)
Άε-Μουχάλ – Ae Moukhal
Άε-Φωκάς (Μούζενας)-Atalar
Αϊβαζάντων (Γιαγλίτερες) – Ayvazanton (of Yiaglitere)
‘Αι-Ηλίας (Γιαγλίτερες) – Ay Ilias (of Yiaglitere)
Άλμη (Δέρενας) – Almi (of Derena)
Άτρα. (Dortkonaκ)
Άτρα – Atra
Βαρενού – Varenou
Γάρεντι (Μαυραγγελί’) – Garenti (of Mavrangeli)
Γαριπάντων (Μαυραγγελί’) – Garipanton (of Mavrangeli)
Γετουρμάζ – Yetourmaz
Γιαούπ (Άνω Καρμούτ) – Yiaoup (of Ano(upper) Karmout)
Γιαννίκα (Νίβενας) – Yiannika (of Nivena)
Δερενα -Δέρενα (ομάδα χωριών) – Derena (group of villages)
Διακονά (Χάρσερας) – Diakona (of Kharsera)
Ζυγανίτα (Γαγλίτερες) – Ziganita (of Yiaglitere)
Θ(ε)αγαράντων (Λερίων) – Thagaranton (of Leri)
Θέμπεδα – Thempetha
Ιμέρα (Olucak)
Κελτίν
Κιουρτουν
Κοροξια
Κρωμνη (Korom).
Λερί – Αντωνάντων (Λερίων) – Antonanton (of Leri)
Μουζενα
Νιβενα
Σάντα
Σταυρίν (Ugurtasi)
Τσιτα
Χάρσερα (Yesildere)
Χεροίανα
Χοψια
Τσογκάρ – Tsongkar
Τσολόχενα – Tsolokhena
Φαρχανάντων (Λερίων) – Farhananton (of Leri)
Χάκαξα (Μούσγουλη) – Khakaksa
Χαλκάντων – Khalkanton
Χαμά – Khama
Χάρσερα (και ομάδα χωριών) – Kharsera (and its group of villages)
Χάσκιοϊ – Khaskioy
Χάτσκαλε (Μούζενας) – Khatskalle
Χουρσούλ – Khoursoul
Χούσιλη – Khousily
Χουτουρά – Khoutoura
Χούς Χάραβα – Khous Kharava
Ψωμάντων (Κοτυλίων) – Psomanton (of Kotilion)
Ψωμάντων (Γιαγλίτερες) – Psomanton (of Yiaglitere)
«Χώρα μεσόγειος η Χαλδία μεταξύ του Ευξείνου Πόντου, του Αντιταύρου, της Κολχίδος και της Σκυθικής και απετελείτο από ορεινά το πλείστον χωρία, πλην διαμερίσματος τινός του μετέπειτα Χερίανα ονομασθέντος»
ΣΤΟΡΙΑ
– Οι Αλιζώνες
Οι Αλιζώνες που κακώς συγχέονται με τους Αλαζώνες του Βορείου Ευξείνου Πόντου, είχαν σαν τόπο καταγωγής την ευρύτερη περιοχή της Αλύβης-Αργυρούπολη-.
Βασιλιάδες των Αλιζώνων στην Ιλιάδα ήσαν οι Επίστροφος και Οδίος (τον δεύτερο τον σκότωσε ο Αγαμέμνονας).
Ο Ποντιακής καταγωγής γεωγράφος Στράβων, γράφοντας για αυτούς τους τοποθετεί κάπου πέρα από τον Άλυ ποταμό και τους λέει γείτονες των Παφλαγώνων.
Μετέπειτα ταυτίζονται με τους Χάλυβες και την εποχή του Στράβων ονομάζονται Χαλδαίοι (…).
Ο ίδιος πάλι, υποστηρίζει πως οι Χάλυβες αρχικά ονομαζόταν Άλυβες υπονοώντας σαφέστατα άμεση σχέση με την Αλύβη-Αργυρούπολη.
Από τον Όμηρο δεν διαφεύγει ούτε η Αργυρούπολη που αναφέραμε παραπάνω, η οποία εκείνη την εποχή άκουγε στο όνομα Αλύβη.
Μάλιστα, την καλεί ως ‘’Αργύρου γενέθλη’’ (οι λόγοι είναι προφανείς) και τους κατοίκους αυτής Αλιζώνες, ενώ ο Στράβων τους λέει Χάλυβες και την πόλη Χαλύβη. Μετά τα Τρωικά οι κάτοικοι της μετοίκισαν στην Κάτω Ιταλία όπου δημιούργησαν την ομώνυμη πόλη η οποία αργότερα έγινε το γνωστό Μεταπόντιον .
– Οι Χάλυβες
Χάλυβες ήταν αρχαίος λαός της Μικράς Ασίας που κατοικούσε κοντά στα παράλια του Εύξεινου πόντου, στα σημερινά σύνορα Γεωργίας και Τουρκίας .
Η χώρα τους συνόρευε με τους Τάοχους και τους Σκυθήνες.
Οι Χάλυβες αναφέρονται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς όπως ο Όμηρος, στα Αργοναυτικά του Ορφέως αναφέρονται ως ένας τους λαούς από όπου πέρασαν οι Αργοναύτες .
Ο Ξενοφών διήλθε από την χώρα τους κατά την κάθοδο των μυρίων .
Όπως αναφέρει ζούσαν σε οχυρωμένες πόλεις δεν τους υποδέχτηκαν φιλόξενα αλλά δεν τους δημιούργησαν και μεγάλα προβλήματα στην πορεία τους.
Ο ποταμός Άρπασος ήταν το φυσικό σύνορο με του Σκυθήνες, κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η επεξεργασία μετάλλων και κυρίως σιδήρου και χάλυβα . Την περίοδο εκείνη η χώρα των Χάλυβων αποτελούσε τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας , ο Ξενοφών με τους Μυρίους τους είχε αντιμετωπίσει σε μάχη, στον ποταμό Φάσιδα, με τονΠερσικό στρατό και τους είχε τρέψει σε φυγή
Η ιστορία του χάλυβα ξεκινά γύρω στο 1000 π.Χ., όταν μεταλλουργοί της εποχής εκείνης άρχισαν να παράγουν χάλυβα συστηματικά με ενανθράκωση σπογγώδους σιδήρου.
Πάντως οι Χετταίοι γνώριζαν πώς να παράγουν χάλυβα ήδη από το 2300 π.Χ.
Την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολλοί Μεσογειακοί λαοί, αλλά και οι Ινδοί, οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες γνώριζαν την τέχνη της παραγωγής σπογγώδους σιδήρου και χάλυβα, καθώς και την τέχνη της σκλήρυνσης του χάλυβα με θέρμανση και απότομη ψύξη («βαφή»)..
– Αρχαιότητα
Ο Στράβων ταυτίζει τους Χαλδούς με τον αρχαίο λαό των Χαλυβίων και τους περιγράφει ως τραχείς και πολεμοχαρείς.
Οι πρώτοι ντόπιοι κάτοικοι, οι Χάλυβες , συγκαταλέγονταν στα πρώτα έθνη σιδηρουργών από τους Κλασικούς συγγραφείς.
Σύμφωνα με τον Απολλώνιο τον Ρόδιο , οι Χάλυβες ήταν Σκύθες
–Ελληνικός αποικισμός
Η πρώτη Ελληνική αποικία ήταν αυτή της Τραπεζούντας, που ιδρύθηκε από Έλληνες εμπόρους από τη Μίλητο , που παραδοσιακά χρονολογείται στο 756 π.Χ.
Ο Ελληνικός αποικισμός περιορίστηκε στην ακτή και σε μεταγενέστερους αιώνες ο Ρωμαϊκός έλεγχος παρέμεινε επίσης μόνο ονομαστικός στις φυλές του εσωτερικού.
– Ρωμαίοι
Οι παράκτιες περιοχές, ωστόσο, ανήκαν στη Ρωμαϊκή επαρχία του Πόντου του Πολεμονιάκου .
– Βυζάντιο .
Μόνο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’ (σ.σ. 527–565) οι πολεμικές φυλές, οι Σάννοι ή Τζάννοι , υποτάχθηκαν, εκχριστιανίστηκαν και τέθηκαν υπό κεντρική κυριαρχία.
Ο Ιουστινιανός περιέλαβε ολόκληρη την περιοχή στη νεοσύστατη επαρχία της Αρμενίας I Magna με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα (υπό τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο , μετονομάστηκε σε Αρμενία III ).
Στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, με την καθιέρωση του θεματικού συστήματος , η περιοχή (Pontus Polemoniacus με την μερίδα της Αρμενίας, γνωστή ως Keltzene ) έγινε μέρος του Αρμενικού Θέματος , αρχικά ως τουρμά (τμήμα) της Χαλδίας, και αργότερα ως ημιδιάκριτο δουκάτο ( δουκάτον ) ή αρχοντάτο .
Η Χαλδία χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο και καθιερώθηκε ως επίσημο θέμα , γνωστό ως Θέμα της Χαλδίας , από το 840.
Άραβες γεωγράφοι του 9ου και 10ου αιώνα αναφέρουν διαφορετικά για το θέμα:
Ο Ibn Khordadbeh αναφέρει ότι μέτρησε έξι οχυρά μέρη, τον Qudama ibn Ja’farότι τα στρατεύματά του αριθμούσαν 4.000, ενώ ο Ibn al-Faqih γράφει ότι οι κυβερνώντες στρατηγοί του διοικούσαν 10.000 άνδρες (σίγουρα υπερβολικοί) και είχαν δύο υποτελείς tourmarchai .
Σύμφωνα με έγγραφα του 10ου αιώνα, ο στρατηγός της Χαλδίας λάμβανε είκοσι λίρες χρυσού ως ετήσιο μισθό, εκ των οποίων οι μισοί καταβάλλονταν από το κρατικό ταμείο και το υπόλοιπο προερχόταν από τα φορολογικά έσοδα της επαρχίας του, συμπεριλαμβανομένου του κομμέρκειου φόρου επί οι σημαντικοί εμπορικοί δρόμοι από την Ανατολή που συνέκλιναν στην Τραπεζούντα.
Στις αρχές του 10ου αιώνα, το νότιο τμήμα του θέματος, η περιοχή Keltzene, αποσπάστηκε και προστέθηκε στο νεοσύστατο θέμα της Μεσοποταμίας .
Μέχρι τα Ανατολικές κατακτησεις τον τελευταίο 10ο αιώνα, η Χαλδία παρέμεινε το βορειοανατολικό σύνορο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Κατά τις περιόδους 1091/1095–1098 και 1126–1140, το θέμα ήταν ουσιαστικά αυτόνομο από τη βυζαντινή κυβέρνηση.
Κατά την πρώτη περίοδο, υπό τον δούκα Θεόδωρο Γαβρά , η περιοχή είχε αποκοπεί από τα υπόλοιπα βυζαντινά εδάφη από τους Σελτζούκους Τούρκους , ενώ κατά τη δεύτερη περίοδο ο δούξ Κωνσταντίνος Γάβράς είχε επαναστατήσει εναντίον του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού .
–Σταυροφόροι στην Κων/πολη και οι συνέπειές
Μετά την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης το 1204 μ.Χ. από Λατίνους σταυροφόρους, ιδρύθηκαν δύο βυζαντινά κράτη διάδοχα:
Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου..
Μια τρίτη, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας , δημιουργήθηκε αφού ο Αλέξιος Κομνηνός , επικεφαλής της Γεωργιανής εκστρατείας στη Χαλδία λίγες εβδομάδες πριν από την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης, βρέθηκε de facto αυτοκράτορας και εγκαταστάθηκε στην Τραπεζούντα
– Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας
Κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα , αποτέλεσε τον πυρήνα του Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας μέχρι την πτώση της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1461.
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κατάφερε να επιβιώσει μέσα από διαδοχικές ανατροπές με συνδυασμό της απρόσιτης θέσης της, ενός μικρού αλλά ικανού στρατού και μιας υγιούς διπλωματίας βασισμένης σε συμμαχίες γάμου, πριν τελικά πέσει στους Οθωμανούςτο 1461 μ.Χ..
Ακόμη και μετά, απομονωμένα φρούρια στο εσωτερικό συνέχισαν να αντιστέκονται.
-Οθωμανοί
Μόνο το 1479 μ.Χ η περιοχή υποτάχθηκε, όταν έπεσε το κάστρο της Γκολάχα, το τελευταίο εναπομείναν χριστιανικό προπύργιο στη Μικρά Ασία .
Σημαντικός αριθμός Ελλήνων του Πόντου παρέμεινε στην περιοχή
καθ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου, μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκιάς το 1923.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ
– Η Ιερά Μητρόπολη Χαλδίας, Χερροιάνων και Κερασούντος
Η Ιερά Μητρόπολη Χαλδίας, Χερροιάνων και Κερασούντος ήταν μέχρι το 1923 μια από τις σπουδαιότερες και πλουσιότερες επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην περιοχή του Πόντου.
Η μητρόπολη δεν ήταν παλιά επισκοπή από τα βυζαντινά χρόνια, που επιβίωσε στα χρόνια της Οθωμανικής περιόδου, αλλά νέα που η ίδρυσή της οφειλόταν σε ειδικές ιστορικές συνθήκες μετά την οθωμανική κατάκτηση του Πόντου
Τον 17ο αιώνα η Επισκοπή Κάνιν της μητρόπολης Τραπεζούντας μετονομάστηκε σε Χαλδίας, από το παλιό βυζαντινό όνομα της ευρύτερης περιοχής της Τραπεζούντας.
Μεταξύ των ετών 1647-1654, όταν επίσκοπός της ήταν ο Σίλβεστρος Α΄, η Επισκοπή Χαλδίας αυτονομήθηκε από τη Μητρόπολη Τραπεζούντας και ανυψώθηκε σε Αρχιεπισκοπή.
Τέλος, το 1767 η Αρχιεπισκοπή Χαλδίας προάγεται σε Μητρόπολη με έδρα την Αργυρούπολη[.
Στα γεωγραφικά της όρια περιλάμβανε σχεδόν όλους τους χριστιανικούς οικισμούς της επαρχίας Γκιουμούσχανε.
Ο 18ος αιώνας υπήρξε εποχή μεγάλης ανάπτυξης για την μητρόπολη Χαλδίας.
Τα εισοδήματα από τις μεταλλευτικές δραστηριότητες ανέδειξαν το κύρος και την επιρροή των τοπικών αρχιερέων.
Ο μητροπολίτης Χαλδίας θεωρούνταν “Αρχιερέας των Μεταλλουργών” και είχε στην πνευματική του δικαιοδοσία όλες τις μεταλλουργικές κοινότητες που ιδρύθηκαν στον Πόντο και τη Μικρά Ασία ως αποικίες της Χαλδίας
. Έτσι, τμήματα άλλων επαρχιών ανήκαν εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Χαλδίας, διότι σ’ αυτά υπήρχαν αποικίες Χάλδιων μεταλλουργών.
Τέτοιες κοινότητες δημιουργήθηκαν αρχικά στις περιοχές της Τρίπολης (Ερσεήλ και Εσελί μαντέν), Κερασούντας, Κοτυώρων, Φάτσας και στη συνέχεια της Σεβάστειας, του Ερζερούμ (Χαλβά μαντέν), της Άγκυρας (Ακ-Νταγ), της Καππαδοκίας , της Μεσοποταμίας.
Μέχρι τη Γεωργία και την Αρμενία υπήρξαν τέτοιοι οικισμοί.
Η εξέλιξη αυτή κατοχυρώθηκε και στον τίτλο του μητροπολίτη ως “υπέρτιμου και έξαρχου παντός Ελενοπόντου”.
– Ναοί και παρεκκλήσια
Υπήρχαν 450 κληρικοί, 324 ναοί και 392 παρεκκλήσια
– Το κτίριο της Μητρόπολης
Το τριώροφο κτήριο της Μητρόπολης στην Αργυρούπολη χτίστηκε επί αρχιερατείας Γερβάσιου Σουμελίδη και ολοκληρώθηκε το 1886.
–Ένωση Χαλδαίας και Κερασούντος
Το 1913 στη μητρόπολη Χαλδίας συμπεριλήφθηκε και η Κερασούντα, την οποία ο Μητροπολίτης Λαυρέντιος έκανε έδρα του και την πρόσθεσε στον τίτλο του.
– Μοναστήρια
Αρκετές ανδρικές και γυναικείες μονές περιλαμβάνονταν στα όρια της μητρόπολης. Μεταξύ αυτών είναι
1. Η μονή Παναγίας Γουμερά στην Τσίτη,
2. Του Τιμίου Προδρόμου στην Ίμερα,
3. Του Αγίου Γεωργίου Ζαντού στη Μούζενα,
4. Μονή Αγίου Γεωργίου Χουτουρά στην Αργυρούπολη,
5. Αγίου Γεωργίου στη Χάρσερα και πολλές άλλες.
— Το κρυπτοχριστιανικό ζήτημα
Η εκκλησιαστική επαρχία Χαλδίας, περιλάμβανε ένα μεγάλο μέρος του κρυπτοχριστιανικού πληθυσμού του Πόντου, καθώς ανήκαν στη δικαιοδοσία της τόσο η Κρώμνη όσο και το Σταυρίν.
Κάτοικοι αυτών των περιοχών, προκειμένου να αποφύγουν τις διώξεις και τη βία που ακολούθησαν την οθωμανική κατάκτηση, επέλεξαν να εξισλαμισθούν κρατώντας όμως κρυφά την χριστιανική τους πίστη και λατρεία.
Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου ονομάζονταν και κλωστοί, γυριστοί, δίπιστοι, κρωμνιώτες, σταυριώτες.
Επηρεασμένοι από τις φιλελεύθερες διακηρύξεις του Χατ-ι χουμαγιούν περί θρησκευτικής ελευθερίας μερικοί Κρυπτοχριστιανοί φανέρωσαν για πρώτη φορά το 1857 τη χριστιανική τους πίστη.
Είκοσι με τριάντα χιλιάδες κατάφεραν τότε να αναγνωριστούν ως χριστιανοί.
Μεγάλη υπήρξε η συμβολή του μητροπολίτη Γερβάσιου και στο θέμα της φανέρωσης, κυρίως των Σταυριωτών, αλλά και στη γενικότερη πολιτική της Εκκλησίας απέναντί τους
ΠΑΙΔΕΙΑ
Στα όρια της μητρόπολης Χαλδίας και σε 286 οικισμούς υπήρχαν 265 σχολεία με 322 εκπαιδευτικούς και 24.800 μαθητές και μαθήτριες.
Το 1875 η ανέγερση νέου κτιρίου για το Φροντιστήριο της Αργυρούπολης, που λειτουργούσε με φροντίδες της μητρόπολης από το 1723, έγινε χάρη στην αρωγή του μητροπολίτη Γερβάσιου Σουμελίδη.
To 1908, ο μητροπολίτης Λαυρέντιος ίδρυσε ένα ιεροδιδασκαλείο και επέλεξε για τη λειτουργία του την μονή Πρασάρεως, λόγω της θέσης της μονής στο κέντρο των επαρχιών Χαλδίας, Τραπεζούντας, Κολωνίας, Ροδοπόλεως, Νεοκαισαρείας και Αμασείας. Πρώτος διευθυντής του Ιεροδιδασκαλείου Πρασάρεως ορίστηκε ο Γερβάσιος Σουμελίδης, μετέπειτα επίσκοπος Σεβαστείας και αργότερα Γρεβενών.
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΑΛΔΙΑ
Οι προσωπικότητες Ελληνκης καταγωγής της νεώτερης εποχής, που κατάγονται από την Χαλδία, είναι μεταξύ πολλών και οι εξής:
Ακριτίδης Αλέξανδρος, επιχειρηματίας
Θεοφυλάκτου Θεοφύλακτος γιατρός
Κανδηλάπτης -Κάνις Γεώργιος, λόγιος
Κουρτίδης Ευκλείδης, Σανταίος οπλαρχηγό
Κτενίδης,Φίλων λόγιος, γιατρός, κτήτορας της νέας μονής Σου μελά
Κωφίδης Ματθαίος βουλευτής του Οθωμανικού κοινοβουλίου
Οικονομίδης H. Δημοσθένης λόγιος
Μωυσίδης I, Θεόδωρος Διοικητής 5ου ΣΣ Καυκάσου(Α’ΠΠ), διοικητής Πυροβολαρχίας
Παπαδόπουλος Άνθιμος, αρχιμανδρίτης, λόγιος
Σουμελίδης Γερβάσιος Σουμελίδης μητροπολίτης Γρεβενών
Σουμελίδης Γερβάσιος (διευθυντής της Θεολογικής Σχολής του Πόντου), μητροπολίτης
Φωτιάδης Γεώργιος , λογοτέχνης
Φωστηρόπουλος Ιωάννης,, επιχειρηματίας και άλλοι πολλοί .
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Η φύση του εδάφους είναι σκληρή και άγονη αλλά πλούσια σε μέταλλα, ιδίως αργύρου . Η μεταλλουργία ήταν από παλιά η κύρια απασχόληση των κατοίκων[
Γι’ αυτό και η μοναδική πόλη της περιοχής ονομάσθηκε Κιουμουσχανάς (Gümüşhane) ή Αργυρούπολη
Τα μεταλλεία και η εκμετάλλευση του υπεδάφους στη Χαλδία. Η «χρυσή εποχή» και η περίοδος κατά την οποία η Χαλδία έφθασε στο απόγειο της ακμής και της οικονομικής της ευμάρειας.
Χαλδία ονομαζόταν παλιότερα η επαρχία του Μεσογειακού Πόντου, με κέντρο την πόλη της Αργυρούπολης.
Η Χαλδία, γνωστή στην αρχαιότητα ως Χαλύβη ή Χαλυβία, υπήρξε σπουδαίο κέντρο μεταλλουργίας. Χάρη στα πλούσια κοιτάσματα αργύρου, αλλά και άλλα μεταλλεύματα, όπως λ.χ. χαλκό, μαγγάνιο κλπ., .
Η λειτουργία των μεταλλείων της Χαλδίας παρουσίασε πολλές μεταπτώσεις στο πέρασμα των αιώνων.
Ωστόσο ο θρύλος για τον πλούτο και την εκμετάλλευση του υπεδάφους της φθάνει χρονικά έως τους μυθικούς χρόνους, την Αργοναυτική εκστρατεία και την προϊστορική εποχή.
Στους Ομηρικούς μάλιστα χρόνους, πληροφορούμαστε ότι τα μεταλλεία, όχι μόνο ήταν γνωστά, αλλά βρίσκονταν και σε πλήρη λειτουργία:
«αυτάρ Αλιζώνων – βδίος και επίστροφος ήρχον – τηλόθεν εξ Αλύβης όθεν αργύρου εστί γενέθλη…»
(Ομήρου Ιλιάς Β’ κατάλογος νεών. 52, 855-857).
«Άπασα η Χαλδία άτε πατρώδης και φαραγγώδης ούσα γέμει μεταλλείων, των πλείστων αργυρούχων» …αναφέρει σχετικά ο Ι. Π. Ελευθεριάδης
Η «χρυσή εποχή», όμως, της επαρχίας Χαλδίας, περίοδος στην οποία η Χαλδία έφθασε στο απόγειο της ακμής της, της οικονομικής ευμάρειας και κατά συνέπεια, της αύξησης του πληθυσμού της, είναι σίγουρα ο 17ος και 18ος αιώνας μ.Χ..
Οι Τούρκοι είχαν αντιληφθεί ότι από την εκμετάλλευση των μεταλλείων θα είχαν σημαντικά οικονομικά οφέλη για το αυτοκρατορικό τους θησαυροφυλάκιο
Μετά την άλωση της Τραπεζούντας (15 Αυγούστου 1461), χρειάστηκαν 18 χρόνια για να καταλάβουν οι Τούρκοι τη Χαλδία. Όλα αυτά τα χρόνια αποτέλεσε καταφύγιο συγγενών των Κομνηνών και πολλών σημαντικών οικογενειών της Τραπεζούντας.
Μετά την κατάκτηση και όταν οι Οθωμανοί αντιλήφθηκαν την σπουδαιότητα των μεταλλείων και της τέχνης των Ελλήνων μεταλλουργών, απέδωσαν προνόμια στους κατοίκους, οι οποίοι ήταν γνώστες των μεθόδων εξόρυξης (αρχιμεταλλουργούς και μεταλλουργούς).
Τους απάλλαξαν από τους φόρους, τις αγγαρείες, τους προστάτεψαν από τον άδικο κατατρεγμό.
Επίσης τους επέτρεψαν να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
– Η παρακμή των μεταλλείων
Μετά την παρακμή των μεταλλείων, κατά τα μέσα του 19ου αι., οι μεταλλουργοί της Χαλδίας διασκορπίστηκαν σε άλλες περιοχές του Πόντου και της Μικρασίας σε αναζήτηση άλλων μεταλλοφόρων ή και καλλιεργήσιμων εδαφών.
Ένα μέρος κινήθηκε προς τα παράλια στις περιοχές της Τρίπολης, της Κερασούντας, Κοτυώρων, Οινόης, Αμισού, κ.α. Άλλοι κινήθηκαν προς το εσωτερικό της Μικρασίας όπου υπήρχαν ή ανακάλυψαν νέα μεταλλεία.
Έτσι, μέσα σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν νέες αποικίες Ποντίων μεταλλουργών από τη Χαλδία.
Όσοι έμειναν πίσω, ζούσαν πλέον από τη κτηνοτροφία και την υποτυπώδη γεωργία.
–Αργυρούπολη
Το έδαφος της περιοχής είναι σκληρό και άγονο, αλλά πλούσιο σε μέταλλα, ιδίως αργύρου. Γι’ αυτό όπως ήδη έχουμε αναφέρει και η μοναδική πόλη της περιοχής ονομάσθηκε Αργυρούπολη.
Η μεταλλουργία ήταν από παλιά η κύρια απασχόληση των κατοίκων
Καθώς η Αργυρούπολη έφτασε να θεωρείται το 18ο αιώνα η πλουσιότερη και ισχυρότερη πόλη του Πόντου, πλήθος κατοίκων από τα παράλια και την ευρύτερη περιοχή του Πόντου είχαν συρρεύσει τους προηγούμενους αιώνες στην Χαλδία. Ειδικότερα στην ορεινή γύρω από τον «Κάνη» ποταμό περιφέρεια της Αργυρούπολης, για να προστατευθούν από τις διώξεις και τις βιαιοπραγίες των τοπικών ηγεμόνων (ντερεμπέηδων). Αλλά και με σκοπό να εργασθούν στα εκεί μεταλλεία.
Η άσημη, ως τότε, Αργυρούπολη έγινε πολυάνθρωπος και απέκτησε μεγάλη φήμη για τα μεταλλεία της, τα νομισματοκοπεία της και την ανάπτυξη των συναφών επαγγελμάτων των κατοίκων της (αργυροχοΐα, χρυσοχοΐα, χαλκουργία, κ.α.).
Κατά την περίοδο της ακμής των μεταλλείων, σημειώθηκε μεγάλη ανάπτυξη των γραμμάτων στην Αργυρούπολη και τη γύρω περιοχή.
Τότε ήταν που ιδρύθηκε το περίφημο «Φροντιστήριο Αργυρουπόλεως», που απετέλεσε το δεύτερο, μετά το «Φροντιστήριο Τραπεζούντας».
Μεγαλόπρεπα σχολικά κτίρια ανεγέρθηκαν σε κάθε σχεδόν χωριό και τα σχολεία στελεχώθηκαν από ικανούς δασκάλους. Από τα σχολεία αυτά, βγήκαν μορφωμένοι άνδρες. Κάποιοι από αυτούς διέπρεψαν ως Μητροπολίτες, ενώ άλλοι ως δάσκαλοι με μεγάλη προσφορά στη καλλιέργεια και ανάπτυξη των Ελληνικών γραμμάτων στον Πόντο.
Ο μητροπολίτης Χαλδίας, με έδρα την Αργυρούπολη, απέκτησε ισχύ και πλούτο και φρόντιζε για την πνευματική, θρησκευτική και εθνική στερέωση του ποιμνίου του. Την ίδια περίπου περίοδο ενισχύθηκαν σημαντικά από τους μεταλλουργούς και τα μ\\
ΔΙΩΞΕΙΣ
Οι Έλληνες απόγονοι των ανταλλαγέντων και προσφύγων, από την περιοχή της Χαλδίας αλλά και ολόκληρου του Πόντου, εγκαταβιούν σήμερα σε ανάμεικτους οικισμούς σε όλη την Ελληνική επικράτεια, σε περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και όπου υπάρχει απόδημος Ελληνισμός (Αμερική, Καναδάς, Γερμανία κλπ).
ΣΉΜΕΡΑ
Στην περιοχή αυτή ζουν σήμερα Τούρκοι πολίτες, ανάμεσά τους και λιγοστοί ποντιόφωνοι μουσουλμάνοι[,
