Η Ιερά Μονή Κάτω Παναγιάς Άρτας είναι αφιερωμένη στην μνήμη των Γενεθλίων της Παναγίας και εορτάζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου. Στην εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχους του καθολικού της, το οποίο ανεγέρθη το 1253 και λειτουργεί αδιαλείπτως από τότε μέχρι σήμερα, αρχικά ως ανδρικό μοναστήρι και από το 1953 ως γυναικείο, υπάρχει βαθιά χαραγμένο πάνω σε μαρμάρινη πλάκα, σε βυζαντινό δεκαπεντασύλλαβο, το εξής επίγραμμα: «Πύλας ημίν άνοιξον, ω Θ(ε)ού Μ(ήτ)ερ, της μετανοίας, του φωτός ούσα πύλη.»
Στο τέλος του επιγράμματος υπάρχει ένα σταυροειδές συμπίλημμα, το οποίο κατά την γνώμη του Κωνσταντίνου Α. Τσιλιγιάννη, δικηγόρου, ιστορικού ερευνητή και συγγραφέα, μεταγράφεται λογικά και ιστορικά ως εξής: Δ(εσπότης) Μ(ιχαήλ) Π(ροστάτης) Ρ(ωμαίων).
Ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας, πριν αναλάβει ως Δεσπότης την ηγεμονία της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, είχε νυμφευτεί στα Σέρβια Κοζάνης την Θεοδώρα, ωραιότατη και εντιμότατη κόρη του πρώην Σεβαστοκράτορα Θεσσαλονίκης, Ιωάννη Πετραλείφη, ο οποίος κατείχε τον ανώτερο βυζαντινό διοικητικό τίτλο μετά τον Δεσπότη.
Η βασίλισσα Θεοδώρα στα τελευταία χρόνια της ζωής της εμόναζε στον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου Άρτης (κτήτορας του οποίου υπήρξε επίσης ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας), και ο ίδιος ναός σήμερα ονομάζεται Ιερός Ναός Αγίας Θεοδώρας, αφιερωμένος στην πολιούχο της Άρτας Αγία Θεοδώρα, αφού έτσι την ανακήρυξε ομόφωνα μετά θάνατον ο λαός της Άρτας, για τον ενάρετο βίο της και το χριστιανικό της έργο.
Αλλά και το αριστούργημα της Άρτας, η Παναγία η Παρηγορήτισσα, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, που υπάγεται πλέον στο Υπουργείο Πολιτισμού, και απέχει από την Ιερά Μονή Κάτω Παναγιάς μόλις δύο χιλιόμετρα ή άλλως απόσταση μισής ώρα, ο οποίος ανηγέρθη αρχικά το 1260 από τον Μιχαήλ Β’ και την βασίλισσα Θεοδώρα αλλά κατόπιν κτίστηκε εκ νέου το 1285 από τον γυιο τους Νικηφόρο Α’ Κομνηνό Δούκα – Δεσπότη της Ηπείρου (1268-1297) και την σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, αποτελεί χωρίς υπερβολή ναό αντάξιο μιας πρωτεύουσας σε αίγλη.
Μέχρι σήμερα η Παναγία η Παρηγορήτισσα, η βυζαντινή εκκλησία της Άρτας, με τον πρωτοποριακό τρούλο που αιωρείται και τα κιονόκρανα, παρμένα από διάφορα κτήρια της αρχαίας Αμβρακίας και της αρχαίας Νικόπολης, τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο, τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες του, αναδεικνύει την ταυτότητα της περιοχής διαχρονικά, ενώ ταυτόχρονα η εικόνα του Παντοκράτορα που δεσπόζει στον τρούλο «ενώνει» τα επίγεια με τα ουράνια.
Σύμφωνα με την παράδοση που αφορά την «αρχόντισσα» της Άρτας, ο πρωτομάστορας που έκτιζε τον ναό χρειάστηκε να λείψει πολύ καιρό από την Άρτα και άφησε στο πόδι του τον βοηθό του. Εκείνος άλλαξε τα σχέδια και ο ναός έγινε ασύγκριτα ωραιότερος. Όταν επέστρεψε ο πρωτομάστορας, τυφλωμένος από την ζήλια του, κάλεσε στην στέγη τον βοηθό του για να του δείξει ένα ελάττωμα, και τον έσπρωξε από εκεί. Καθώς έπεφτε, ο κάλφας πιάστηκε από τον πρωτομάστορα και τον παρέσυρε στην πτώση. Ο λαός πιστεύει ότι τα κουφάρια και των δύο απολιθώθηκαν και σώζονται στο πίσω μέρος της εκκλησίας ως δύο κοκκινωπές πέτρες.
Λέγεται ότι η Παναγία φανερώθηκε στην μάνα του κάλφα να την παρηγορήσει, για τον άδικο χαμό του γιού της. Έτσι, ο ναός πήρε το όνομα Παναγία η Παρηγορήτισσα.
Η πνευματική ωφέλεια, σε συνδυασμό με την καλύτερη γνώση της ιστορίας του τόπου μας, είναι το αποτέλεσμα μιας προσκυνηματικής εκδρομής που οργάνωσε την Τετάρτη της διακαινησίμου στην πόλη της Άρτας ο πατέρας Νικόλαος Τζέλλος, ιερέας στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Κοζάνης. Τον ευχαριστούμε θερμά και περιμένουμε τις επόμενες!
