Ποντιακές λέξεις από απόσπασμα Ποντιακού ποιήματος με αρχαιοελληνική προέλευση – Της Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου

Δέσποινας Μιχαηλίδου -Καπλάνογλου

Η επιλογή των λέξεων της Ποντιακής διαλέκτου προέρχονται από απόσπασμα του Ποντιακού ποιήματος ΄΄Ακρίτας όντες έλαμπεν ΄΄ (2ος στίχος ) και στο παρελθόν ο πρώτος στίχος είχε επιλεγεί για ερμηνεία λέξεων .

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Ακρίτα ντο κάθεσαι ,ντο στέκεις,και περιμένεις

Το ένοικο σ’εχάλασαν και την κάλη σ’επαίραν

τ’ όλον καλλίον τ’άλογο ς’ στρώνε και καβαλκεύνε

και τ’άλλα τα καθέτερα στέκνε και χλιμιτίζνε

Ακρίτας παραθύμωσεν. Ακρίτας εθερέθεν

Κάρφωσεν το βουκέντριν ατ’ και έστεσεν τα βούδια τ’

Όλια τα όρνια φοβερίζ, τ’όρνεα και τα ραχία

τους κλέφτες εφόβεριζεν να μη κλέφνε το γινίν

και τα πουλιά φοβέριζεν να μη τρώγνε τον σπόρον

Αφήν’ και πάει Ακρίτας “ιμ”ο κρίαρον Ακρίτας

ευρίκ’ πόρτας ανοιχτά ,τα παραθύρια ακλείδια

πάει κι’ ευρήκ τους μαύρους ατ,στέκνε και χλιμιτίζνε.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Ακρίτα τι κάθεσαι, τι στέκεις και περιμένεις

το σπίτι σου χάλασαν και την καλή σου(γυναίκα) πήραν

το καλύτερο σου άλογο στρώνουν και καβαλάνε

και τα άλλα τα κατώτερα στέκουν και χλιμιντρίζουν.

Ακρίτας θύμωσε πολύ. Ακρίτας πήρε θάρρος

κάρφωσε το βουκέντρι του και έστησε τα βόδια του.

Όλα τα άγρια ζώα φοβερίζει τα άγρια ζώα και τα βουνά

τους κλέφτες φοβέριζε να μη κλέβουν το υνί

και τα πουλιά φοβέριζε να μη τρώνε τον σπόρο.

Αφήνει και πάει ο Ακρίτας είμαι ο γενναίος Ακρίτας

βρίσκει πόρτες ανοικτές, τα παράθυρα ακλείδωτα

πάει και βρίσκει τους μαύρους του ,στέκουν και χλιμιντρίζουν.

 

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

1. Χλιμιτίζνε 2. Εθερέθεν 3. Καθέτερα.4. Κλέφνε 5. Ακλειδια – Ακλειδιν 6.Γινίν

 

1. Χλιμιτίζνε

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη : Χρεμετίζω

Ετυμολογία : χλιμιντρίζω. <χρεμετίζω <χρεμετίζω < αρχαία ελληνική χρεμετίζω < πρωτοϊνδοευρωπαϊκή *gʰrem-

Στην νεοελληνική αποδίδεται: Χλιμιντρίζω , χλιμιντρίζω και χλιμιντρώ

βγάζω τη χαρακτηριστική κραυγή του αλόγου χλΊμιτα =γυναικα γελωσα συνεχώς

Σύνθετη ή συγγενής λέξη : χρεμετισμός χρεμέτισμα χρέμπτομαι

 

2. Εθερέθεν

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη :.Θάρσος,Θάρρος

Ετυμολογία εθερέθεν=εθάρρος=εθαρρώ==θάρρος=θαρρώ

θάρρος < (κληρονομημένο) αρχαία Ελληνική θάρρος, Αττικός τύπος του θάρσος

Στην νεοελληνική αποδίδεται: Πήρε θάρρος ,ξεθαρεψε

Σύνθετη ή συγγενής λέξη : θαρραλέος θαρρετός θαρρεύω θαρρώ θράσος

 

3. Καθέτερα.

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη : Κατά

Ετυμολογία κατώτερα < κατώτερος + -α

κατώτερος < (κληρονομημένο) αρχαία ελληνική κατώτερος < κάτω

κάτω < (κληρονομημένο) αρχαία ελληνική κάτω < κατά

Στην νεοελληνική αποδίδεται: Κατώτερα=ολιγότερα αξία

Σύνθετη ή συγγενής λέξη : κάτωθεν κάτωθι κατώτατα κατώτατος

κατώτερα

 

4. Κλέφνε

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη : Κλέπτω

Ετυμολογία : κλέβω < (κληρονομημένο) μεσαιωνική ελληνική κλέβω < αρχαία ελληνική κλέπτω με μεταπλασμό βάσει του θέματος κλεψ- κατά το σχήμα όπως κλέπτω, έκλεψα, κλέβω Στην νεοελληνική αποδίδεται: Κλέψουν

Σύνθετη ή συγγενής λέξη : κατακλέβω ξεκλέβω , κλέπτω αντικλεπτικός

 

5. Άκλειδια – Ακλειδιν

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη :Κλείς

Ετυμολογία κλειδώνω < (διαχρονικό δάνειο) ελληνιστική κοινή κλειδόω / κλειδ(ῶ) + -ώνω < αρχαία ελληνική κλείς < πρωτοελληνική *klāwī́ds < πρωτοϊνδοευρωπαϊκή *kleh₂us (μέσο ασφάλισης / κλειδώματος)

Στην νεοελληνική αποδίδεται: Ακλείδωτα

Σύνθετη ή συγγενής λέξη : Κλειδώνω, Ξεκλείδωτος κλείδωμα κλειδωνιά

• κλείδωση κλειδωτός διπλοκλειδώνω ξανακλειδώνομαι ξεκλειδώνω

 

6..Γινίν

Προέρχεται από τις αρχαιοελληνική λέξη : Υνίον

Ετυμολογία υνί < μεσαιωνική ελληνική *ὑνίον < (διαχρονικό δάνειο) ελληνιστική κοινή ὕνιον, υποκοριστικό του θηλυκού ὕνις

• καθαρεύουσα, παρωχημένες γραφές: ὑνίον, ὑννίον

[μσν. *υνίον < ελνστ. ὕν(ιον) -ίον υποκορ. του ελνστ. ὕνις ἡ]

Στην νεοελληνική αποδίδεται: Ινί, υνί το σιδερένιο άκρο του αρότρου

Σύνθετη ή συγγενής λέξη στην δημοτική γλώσσα : γυνί, γεν