Του δασκάλου Ηλία Γάγαλη:
Γιορτάζουμε φέτος δυο εκατονταετηρίδες από την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης. Με αφορμή αυτό το γεγονός θέλησα κι εγώ με τις μικρές μου δυνάμεις να συμβάλλω και να φωτίσω λίγο περισσότερο κάποια γεγονότα που από άλλους παρουσιάζονται διαφορετικά σε σχέση με το ρόλο ,αλλά και το θάνατο ενός συμπατριώτη μας ήρωα, του Ιωάννη (Νάννου) Τσόντζα.
Αρχάς του 1824 ουχ ήττον δύναμις εκ 1200 πολεμιστών Μακεδόνων, των οποίων οι πλείστοι κατήγοντο εκ της Χαλκιδικής διαταγή της Κυβερνήσεως απεστάλησαν εις τα Ψαρά ίνα συμπολεμήσουν μετά των Ψαρριανών δια την προστασίαν της ηρωικής ταύτης νήσου, απειλουμένης εκ της αποβάσεως αγημάτων. Επί κεφαλής των Μακεδόνων τούτων ετάχθησαν οι οπλίται της Χαλκιδικής Γούλας Κασσανδρινός και καπετάν Κότας, ο Σκλαβούνος, ο Νάνος Τουρούντζιας Σιατιστεύς, ο Κοζανίτης Ιωάννης Τσόντζας και κατά πάσα πιθανότητα και ο πρόκριτος της Βίλτας Γιαννιός. Αυτοί υπήρξαν τα ηρωικότερα θύματα της αυτοθυσίας εις την νήσον ταύτην.
Ταυτόχρονα με την επίθεση στο φρούριο του Παλαιοκάστρου έγιναν έφοδοι εναντίων των νησίδων του Αγίου Νικολάου και του Δασκαλιού Δυτικά των Ψαρών,όπου είχαν καταφύγει μερικοί αγωνιστές.Οι ισχυρές επιθέσεις της 21ης Ιουνίου και ο σφοδρός κανονιοβολισμός δεν έφεραν αποτέλεσμα. Η γενναία άμυνα των λίγων ανδρών ματαίωσε την απόβαση των εχθρών. Την επομένη ξανάρχισαν την επίθεση ,με συντονισμένο κανονιοβολισμό από τα πλοία και από τα κανονιοστάσια της ξηράς, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Πέντε ολόκληρες μέρες κράτησε η επίθεση και η άμυνα και αντεπίθεση των Ελλήνων. Τα πυροβόλα όμως καταστράφηκαν, νερό και ψωμί δεν υπήρχαν. Αποκαμωμένοι συνελήφθησαν από ισχυρό αποβατικό απόσπασμα .Οι Τούρκοι τότε προσπάθησαν να τους πείσουν να προτρέψουν και όσους συνέχιζαν τον αγώνα στο Δασκαλιό να παραδοθούν. Όλοι αρνήθηκαν, αλλά τελικά δέχθηκε να πάει ο Δ. Σμυρλής. Οι υπερασπιστές της νησίδος τον οδήγησαν στη θέση όπου βρίσκονταν τραυματισμένοι οι οπλαρχηγοί Νάνος, Μαμούνης και Βελισσάριος. Στα πρώτα λόγια του Σμυρλή για παράδοση ο Νάνος άρπαξε το πιστόλι και τον έριξε νεκρό. Ο Μαμούνης και ο Βελισσάριος συμπλήρωσαν τη γενναία άρνησή τους με την ανατίναξη της πυρίτιδος.
Τα έθνη που έχουν μέσα τους ψυχή για να ζήσουν τη δείχνουν με τις τιμές που αποδίδουν στις μεγάλες ηρωικές πράξεις που έγιναν στην ιστορία τους. Τιμούν τους ήρωες αυτούς για να τους τιμήσουν και για να γίνονται παράδειγμα στους ζωντανούς και κίνητρο στη φιλοτιμία τους για πράξεις τέτοιες ανεκτίμητες που αφήνουν το όνομα αλησμόνητο.
Τέτοια μια πράξη ηρωική για την Κοζάνη περνά τόσα χρόνια λησμονημένη. Οι επίσημοι που έχουν την υποχρέωση αυτή με ηθικό συμβόλαιο προς το λαό. που τους πληρώνει με άφθονα λεφτά και τιμές, αυτοί οι επίσημοι δεν φάνηκαν να κινηθούν διόλου. Γιατί; το θεωρούν πάρεργο; ανάξιο; ή δεν τα ξέρουν που το ίδιο κάνει; Οπωσδήποτε ας την πούμε εδώ για να μάθη τουλάχιστον ο κόσμος.
Εις τας 16 Ιουλίου είναι μέρα ιστορική που έγινε το ολοκαύτωμα στα Ψαρά το 1824.
Κάθε χρόνο γίνονται εκεί τελετές επίσημες. Πηγαίνουν πολεμικά, υπουργοί και συγγενείς από τους ήρωας για να συμμερισθούν τη δόξα των προγόνων τους. Η ιστορία μας λέγει ότι εκεί στο Παληόκαστρο κλείστηκαν οι Μακεδόνες αρχηγοί Αγγελής και Ράδος και στο νησί το Δασκαλιό ο Κοζανίτης Αρχηγός Νάνος Τσόντας με τους δικούς του. Η καταστροφή έγινε κι αυτοί ακόμα βαστούσαν πόλεμο. Αυτοί μια χούφτα απέναντι σε 28000 του Χουρσίτ πασά με κανόνια και καράβια. Ύστερα από τρεις μέρες μάχη ο Αγγελής και Ράδος παραδόθηκαν σακατεμένοι χωρίς πολεμοφόδια. Οι Τούρκοι θαύμασαν την παλικαριά τους και τους περιποιήθηκαν τίμια. Στο Δασκαλιό είχε ο Νάνος μακελειό. Είχε μείνει με εφτά παλληκάρια δικά του και έντεκα ψαριανά. Στεργιάς τον χτυπούσαν τα κανόνια από του Καραγιάννη (τοποθεσία) και πελάγου η φρεγάτα του Ρουμελιώτη Αχμέτ μπέη.
Κάποτε ο Αχμέτ μπέης σταμάτησε τη φωτιά και είπε στους Ρωμηούς που είχε στη φρεγάτα,που είχαν παραδοθεί στο Παλιόκαστρο. Κρίμα τέτοια παλληκάρια να χαθούν.Δε βρίσκεται κανένας από σας να πάη να τους πη να παραδοθούν ,και έχουν το λόγο της τιμής μου που δε θα επάθενον τίποτα.
Τότε ένας Ρωμηός το όνομα Σμυρλής πήδησε στη θάλασσα και πήγε κολυμβώντας στο Δασκαλιό να τους το πη. Κει ο Νάνος ήταν πληγωμένος με τους 7 δικούς του και τους άλλους. Στ’ άκουσμα τα λόγια του Αχμέτ μπέη ο Νάνος για απάντηση τράβηξε μια πιστολιά στα στήθια του Σμυρλή και τον σκότωσε. Ύστερα άλλη πιστολιά στα βαρέλια το μπαρούτι και τινάχτηκαν όλοι στον αέρα.
Γλίτωσαν μόνο τρεις χωριανοί πληγωμένοι βαριά και τους πήραν στη φρεγάτα και τα διηγήθηκαν πως έγινε. Ύστερα πέθαναν κι αυτοί.
Τέτοιον ήρωα γιατί να τον λησμονήση η Κοζάνη; Γιατί να μη τον παρουσιάση για τιμή στη δράση της στη Μεγάλη επανάσταση του ’21 και παράδειγμα για τις σημερινές γενιές;
Ας αφήσουμε την παλαιά Ελλάδα που η ιστορία βρήκε και τίμησε τους αγωνιστές. Έχουμε την Κρήτη που λίγα τώρα χρόνια λευτερώθηκε. Η Κρήτη έχει συντάγματα ολάκερα από τέτοιους εθνικούς ήρωες. Και όμως κανέναν δεν λησμόνησε. Όλους τους θυμάται και τους τιμά τους φέρνει παραδείγματα για τους νεότερους και γι’ αυτό η σημερινή γενεά της Κρήτης έχει μέσα της τόση ζωή. Κι εμείς;;A! ;έχουμε να προσέξουμε σ’ άλλες δουλειές, έχουμε εξαντλήσει όλη μας τη φροντίδα στην ψιλικατζίδικη μικροπολιτική και πρόχειρες χαμηλόψυχες ικανοποιήσεις.
Ας δούμε πως περιγράφει το ίδιο περιστατικό στη μάχη των Ψαρών, ένας Ψαριανός ήρωας του 1821, Υποναύαρχος και συγγραφέας, ο Νικόδημος Κωνσταντίνος με περισσότερες λεπτομέρειες:
……. «Η δε γενομένη έφοδος εις το Δασκαλιό επίσης απέτυχεν. Οι εχθροί πυροβολούντες από τα κανονοστάσια του Καραγιάννη προσεπάθουν και δια ξηράς και δια θαλάσσης να κάμωσιν έφοδον. Οι εις το Δασκαλιό Έλληνες ήσαν οι Ψαριανοί Κυριακός Δ. Μαμούνης και Νικόλαος Κ. Βελισσάριος και έτεροι οκτώ, ήτο δε και ο οπλαρχηγός Νάνος με στρατιώτας επτά. Αποκρουσθέντες οι εχθροί και ενταύθα απεσύρθησαν. Το κανονοστάσιον του Καραγιάννη αδιακόπως πυροβολούν κατά του Δασκαλιού έβλαψε πολύ τους εν αυτώ.
Είπον ανωτέρω ότι αι προσπάθειαι της κυριεύσεως των νήσων του Αγίου Νικολάου και Δασκαλιού απέτυχον. Επελθούσης δε της Κυριακής ο πυροβολισμός ήρξατο και αύθις κατά των δύο νήσων.Από μεν την θάλασσαν εκανονοβόλει η ηγκυροβολημένη φρεγάτα και τα πλοιάρια εις του αγίου Νικολάου,εις δε το μνήμα του αγίου Ηλιού,Καμινάκι,Αγίου Δημητρίου και του Καραγιάννη. Ιδίως δε έβλαπτε πολύ το νησί του Αγίου Νικολάου, το κανονοστάσιον του Στάθη το μνήμα, το δε Δασκαλιό του Καραγιάννη. Προσπαθούντες δε οι Τούρκοι να κάμωσιν έφοδον εις το Δασκαλιό και δια ξηράς και δια θαλάσσης επήλθεν η νυξ ο δε πόλεμος έπαυσε. Την Τρίτην ήρχισεν από πρωίας και εξηκολούθησε μέχρι της Τετάρτης. Τότε οι εις τον άγιον Νικόλαον μη έχοντες διόλου άρτον και ύδωρ και κατασταθέντων και των κανονιών άχρηστων, υστερημένοι τα πάντα, απεφάσισαν να παραδοθούν. Την Πέμπτην περί το μεσημέρι κατεβίβασαν την ελληνικήν σημαίαν και ύψωσαν ζώνην κόκκινην. Άμα εκ της φρεγάτας είδον υψωμένην την κόκκινην σημαίαν και την ελληνικήν καταβιβασμένην εισήλθεν ο διευθυντής αυτής εις λέμβον με εξ κωπηλάτας,επλησίασε εις το νησί και με ήπιον τροπον τους ηρώτησε: «Τι αγαπάτε παιδιά μου;» αυτοί του απήντησαν: «το έλεός του».Επλησίασε τότε ο διευθυντής έτι μάλλον ,τους επήρεν εις την λέμβον και τους μετέφερεν εις την φρεγάταν και τους περιποιήθη. Προσκαλέσας ακολούθως τους είπε:
-Ποιος αγαπά να υπάγη εις το νησί το Δασκαλιό να τους ειπή να προσκυνήσουν, διότι είναι κρίμα να χαθούν τέτοια παλληκάρια.
Κατά πρώτον ουδείς εδέχθη, ακολούθως όμως εις ονομαζόμενος Δημήτριος Σμυρλής εδέχθη. Λαβών ο διευθυντής αυτόν εις την λέμβον απήλθε πλησίον εις Δασκαλιό. Ο διευθυντής τους ωμίλησε και έπαυσαν τον τουφεκισμόν, ο δε Σμυρλής ερρίφθη εις την θάλασσαν και εβγήκεν εις το Δασκαλιό. Οι εις αυτό τον απήγαγον εις τον στρατώνα όπου ήταν ο οπλαρχηγός Νάνος, ο Μαμούνης και Βελισσάριος πληγωμένοι. Ο Σμυρλής τους προέτρεψε να προσκυνήσουν ,ο δε Νάνος αντί πάσης απαντήσεως έρριψε την πιστόλα και τον εφόνευσεν, οι δε Βελισσάριος και Μαμούνης ίνα μη παραδοθώσιν έβαλαν πυρ εις την πυρίτιδα ην είχον εκεί, εγένετο εκπυρσοκρότησις και επλήρωσαν το κοινόν χρέος. Τρεις δε άντρες ευρεθέντες έξωθεν του στρατώνος εβλάβησαν και αυτοί. Μετά το γεγονός τούτο επλησίασεν ο διευθυντής με την λέμβον εις το νησί, έλαβε τους τρεις ημικεκαυμένους, τους μετέφερε εις την φρεγάταν και διέταξε τον ιατρόν να καταβάλη πάσαν δίναμιν της ιατρικής δια να μη χαθώσι τοσούτον γενναίοι άνδρες. Ο ιατρός παρέστησε το αδύνατον της θεραπείας και δια να μη τυρρανώνται διέταξε και έπιον ύδωρ και εξεψύχησαν».
Κλείνοντας την αναφορά μου σ’ αυτό τον όχι και τόσο γνωστό ήρωα της πόλης μας θα αναφέρω τα λόγια του εκ Σιατίστης ανώτατου εκπαιδευτικού, φιλόλογου και ιστορικού Δημήτριου Χατζή για την καταγωγή των 1200 Μακεδόνων που έλαβαν μέρος στη μάχη των Ψαρών:
«Αλήθεια, διατί οι Μακεδόνες αγωνιστές είς παλαιότερα και νεώτερα ιστορικά έργα ονομάζονται Λιάπηδες; Και διατί Λιάπηδες, δηλαδή Αρβανίτες; Ούτε Αλβανοί, ούτε Αλβανόφωνοι υπήρχον εις την Μακεδονίαν, η πάντως ουδαμώς εις τόσην πληθώραν όπως εις μερικάς νήσους του Αιγαίου ( Ύδρα, Σπέτσες, Πόρος, Σαλαμίνα). Λιάπης, ήτο ο ηρωικός πεσών εις Ψαρά Σιατιστεύς Νάνος Τουρούντζιας; Τίτλος ευγενείας αγνού ελληνικού αίματος δύναται να διεκδικήση ο εκλεκτός αυτός γόνος οικογένειας πραγματευτάδων με εθνική δράσιν εις Βιέννην και Ζεμλίνον και πρό πάντος ως ανεψιός προφανώς του Θεοχάρους Τουρούντζια, ο οποίος συνελήφθη ως επαναστάτης εις Βιέννην και εμαρτύρησε στραγγαλισθείς μετά του Ρήγα Φερραίου εις τα υπόγεια του πύργου Νεμποϊτσες εν Βελιγραδίω προ 26 ακριβώς ετών την 24 Ιουνίου 1798. Ή τι σχέσιν με Λιάπηδες δύνανται να έχουν οι άλλοι φερόμενοι ως αρχηγοί του Σώματος των Μακεδόνων και Όλυμπίων αυτών πολεμιστών, ως εκ Κοζάνης Ιωάννης Τσόντζος, ο Λάμπρος Κασσανδρινός, ο εκ Χαλκιδικής Καπετάν Κώτος, ο Ολύμπιος Γούλας Δράσκος; »
Τιμή και δόξα λοιπόν αξίζουν ο Ιωάννης (Νάννος) Τσόντας όπως και ο Ιωάννης (Νάννος) Τουρούντζιας από τη Σιάτιστα και τα άλλα παλληκάρια από τη Μακεδονία μας που έδωσαν τη ζωή τους για τη λευτεριά τον Ιούλιο του 1824 και έμειναν στην ιστορία ήρωες του ολοκαυτώματος των Ψαρών.
Τέλος προτείνουμε ότι θα μπορούσε η πόλη μας να προβάλλει και να αναδείξει περισσότερο τους Δυτικομακεδόνες ήρωες του 1821, ανάμεσα στους οποίους εξέχουσα θέση έχει και ο Νάνος Τσόντζας γέννημα θρέμμα της Κοζάνης.
Γάγαλης Ηλίας δάσκαλος
