Πρόταση για την  τουριστική ανάπτυξη  των Σερβίων και της Καστροπολιτείας – Του Ανδρέα Τσιφτσιάν

(Μέρος 3α από 4)

5. Η Καστροπολιτεία

Η Καστροπολιτεία Σερβίων είναι ένα πεταμένο ερείπιο. Ο νότιος πύργος είναι έτοιμος να καταρρεύσει ολοσχερώς. Δεν μπορέσαμε επίσης ποτέ να πραγματοποιήσουμε  μία σύνδεση με την τοπική οικονομία. Οι τρόποι σύνδεσης της Καστροπολιτείας με την τοπική οικονομία όμως, είναι πολλοί και θα κάνω μία προσπάθεια να τους παρουσιάσω παρακάτω. 

5.1 Ένταξη στον παγκόσμιο χάρτη πολιτιστικών μνημείων

Πρώτα απ’όλα, η δημοτική αρχή, η πολιτεία  οφείλει  να θέσει ως στρατηγικό της στόχο την ένταξη της Καστροπολιτείας Σερβίων στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Τα οφέλη θα ήταν πολλαπλά, η προβολή,  το κύρος της περιοχής, η συνεργασία με πανεπιστήμια για ερευνητικά προγράμματα και επιστημονικές μελέτες, το άνοιγμα των Σερβίων στην διεθνή επιστημονική κοινότητα, στρατηγική συνεργασία με κοινωφελή ιδρύματα  κοκ. Το κυριότερο όμως θα ήταν η δυνατότητα πρόσβασης σε μεγάλες χρηματοδοτήσεις. Ξαφνικά η Καστροπολιτεία Σερβίων θα δέσποζε στο πάνθεον μνημείων ίσα κι όμοια με την Ακρόπολη, τις Μυκήνες και τον Ναό του Επικούρειου Απόλλωνα18. Κυρίως όμως θα ήταν η απεξάρτηση από την στρατηγική ομηρία μιας προκλητικά αδιάφορης  αρχαιολογικής υπηρεσίας. Τους λόγους τους ξέρουν οι ίδιοι. 

Αυτό είναι όραμα. 

5.2 Μαθητικές ημερήσιες εκδρομές

Η Καστροπολιτεία έχει την δυναμική να σταθεί από μόνη της ως προορισμός, αλλά μάλλον θα πρέπει να μπει σε ένα συνολικό πακέτο εκπαιδευτικού τουρισμού, το οποίο θα παρουσιάσω παρακάτω, με target group τους μαθητές και σχολεία αυτήν την φορά. 

Ενδεικτικά αναφέρω:

5.2.1 Μουσείο Βυζαντινής Τέχνης

Θεωρώ μεγάλη παράλειψη ότι δεν υπάρχει  στα Σέρβια. Ως παράλληλο στρατηγικό στόχο λοιπόν, τα Σέρβια οφείλουν να διεκδικήσουν επίσης δυναμικά και αποφασιστικά την δημιουργία μουσείου βυζαντινής τέχνης με εκθέματα από όλα τα μέρη του πάλαι ποτέ βυζαντινού κόσμου. Προσφάτως, με ένα ακατανόητο νομοσχέδιο,  το υπουργείο πολιτισμού αποφάσισε να στείλουμε αρχαιότητες στο εξωτερικό για αποσυμφόρηση αποθηκών!  Αντί να τα στείλουμε στην ελληνική επαρχία. 

Ίσως να έχουμε και έτοιμη  την υποδομή για κάτι τέτοιο. Θεωρώ πως ένα μουσείο βυζαντινής τέχνης στο  Τούρκικο Σχολειό  είναι μία ιδανική πρόταση με όραμα για την αξιοποίησή του. Βυζαντινό μουσείο υπάρχει στην Καστοριά και στην Βέροια και δεν υπάρχει στα Σέρβια! 

Ναι, καλά μαντέψατε, το δικό μας μουσείο θα είναι μοναδικό. Το μοναδικό διαδραστικό βυζαντινό μουσείο στον κόσμο.  Δεν υπάρχει πουθενά.

Τα διαδραστικά μουσεία γνωρίζουν τεράστια άνθιση στον κόσμο. Έχουν μεγάλη  εκπαιδευτική αξία και ενθουσιάζουν τους επισκέπτες. Χρησιμοποιούν καινοτόμες διαδραστικές εφαρμογές, χαρίζοντας στον επισκέπτη μοναδικές βιωματικές εμπειρίες19,20. 

Στο μουσείο θα μπορούσαν να γίνονται προβολές τρισδιάστατων βίντεο με ειδικά γυαλιά (3D animation), προβολές κινουμένων σχεδίων για παιδιά, όπως και να υπάρχουν βυζαντινά «εκθέματα» ως  τρισδιάστατα ολογράμματα και άλλες πρωτοπόρες εφαρμογές21. Έτσι, θα μπορούσε να παρουσιαστεί η ιστορία των Σερβίων, από την αρχή της μέχρι σήμερα. Θα είχε και για μένα προσωπικά ενδιαφέρον να δω την Καστροπολιτεία και τις Σαράντα Πόρτες όπως ακριβώς ήταν τότε, να δω ένα βίντεο-computer animation με την  καθημερινότητα των ανθρώπων της εποχής εκείνης, να «περπατήσω» στα βυζαντινά Σέρβια22. 

Αυτό είναι όραμα. 

5.2.2 Μουσείο βυζαντινής τεχνολογίας

Στην Αθήνα υπάρχει ένα εξαιρετικό διαδραστικό μουσείο  αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας23,24,25 με ρέπλικες, πιστά αντίγραφα αρχαίων μηχανών. Οι επισκέπτες δεν κοιτούν μόνο τα εκθέματα αλλά μπορούν και να τα χρησιμοποιούν (π.χ. βολή με αρχαία ελληνική βαλλίστρα). Στην δική μας περίπτωση θα μπορούσε να είναι φυσικά ένα μουσείο βυζαντινής τεχνολογίας με εφευρέσεις, μηχανές, ρολόγια, εργαλεία, πολιορκητικούς κριούς ή όπλα της βυζαντινής εποχής.

Θα μπορούσε να συνυπάρξει παράλληλα με το μουσείο βυζαντινής τέχνης. Ένα μουσείο  βυζαντινής τεχνολογίας δεν υπάρχει  πουθενά στον κόσμο. Θα ήταν επίσης κάτι μοναδικό. 

Αυτό είναι όραμα. 

5.2.3 Πλανητάριο με μουσείο επιστήμης και τεχνολογίας

Μία επένδυση που θα προσέδιδε πραγματική υπεραξία στα Σέρβια  θα ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου πλανηταρίου26. Δύο πλανητάρια υπάρχουν σε ολόκληρη την Ελλάδα όταν στην Γερμανία υπάρχει ένα σε κάθε πόλη. Το Ίδρυμα Ευγενίδου στην Αθήνα και το πλανητάριο Noesis στην Θεσσαλονίκη (υπάρχει κι ένα φορητό ιδιωτικό πλανητάριο που μεταφέρεται σε προαύλια σχολείων κατόπιν παραγγελίας). 

Η περιοχή του παλιού στρατοπέδου στα Σέρβια (όπου υπάρχει ίσως και ο χώρος για στάθμευση λεωφορείων) θα ήταν ίσως μία εξαιρετική περίπτωση ενός τεχνολογικού εκπαιδευτικού πάρκου με πλανητάριο, σε συνδυασμό με μουσείο επιστήμης και τεχνολογίας, (το μουσείο βυζαντινής τεχνολογίας θα μπορούσε να συστεγασθεί εδώ).

Έχω κάνει έρευνα τόσο για τις υπερκατασκευές των πλανηταρίων  όσο και για projectors για προβολή 360 μοιρών σε θόλο, ώστε να μπορώ να έχω σαφή και συγκεκριμένη εικόνα σχετικά με μεγέθη και κόστη. Ενδεικτικά κοστολόγια βρίσκονται στα χέρια μου. Το κόστος για ένα μεγάλο πλανητάριο μπορεί να ξεκινά από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ μέχρι και εκατομμύρια ευρώ για τους πιο φουτουριστικούς σχεδιασμούς. Μάλιστα το υπουργείο παιδείας χρηματοδοτεί τέτοιες επενδύσεις. Η χρηματοδότηση μπορεί να έχει και την μορφή ετήσιων ή έκτακτων επιχορηγήσεων. Ως επένδυση θα ήταν καθόλα εφικτή και ως δημοτική επιχείρηση. (Αν κάποιος ενδιαφερθεί για κοστολόγιο μπορώ να του το αποστείλω). 

Σε κάθε περίπτωση η ζήτηση σχολείων για ημερήσιες εκδρομές τουλάχιστον  από τους γύρω νομούς θα ήταν τεράστια. Το target group θα ήταν σχολεία της Θεσσαλίας, Ηπείρου και  Μακεδονίας και όχι μόνο. Οι προβολές διαφοροποιούνται ανά ηλικιακές ομάδες και σχολικές τάξεις. Το όραμα είναι να δημιουργείται στα  Σέρβια ουρά λεωφορείων από μαθητικές ημερήσιες εκδρομές. Πέρα από την δημιουργία άμεσων θέσεων εργασίας, αυτοί που θα έβλεπαν ξαφνικά πιο βαρύ το πορτοφόλι τους θα ήταν οι εστιάτορες των Σερβίων. (Βλ. πολυλειτουργικό μοντέλο ανάπτυξης, σύμπραξη τουριστικής οικονομίας και εκπαίδευσης). 

Έτσι λοιπόν, ένας  συνδυασμός της α) Καστροπολιτείας, β) διαδραστικού μουσείου βυζαντινής τέχνης, γ) διαδραστικού μουσείου βυζαντινής τεχνολογίας, δ) πλανηταρίου  και ε) διαδραστικού μουσείου επιστήμης και τεχνολογίας θα ήταν ένα αξεπέραστο  πακέτο εκπαιδευτικών μαθητικών εκδρομών. Δίπλα σε αυτά, θα μπορούσε να αναδειχθεί και το ήδη υπάρχων λαογραφικό μουσείο στα Σέρβια. 

(Συνολικά 40-60 θέσεις εργασίας).

Αυτό είναι όραμα. 

5.3 Συνεδριακός, επιστημονικός τουρισμός 

Κάθε πέντε χρόνια διοργανώνεται σε μία διαφορετική πόλη του κόσμου το Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο. Παίρνουν μέρος πάνω από 1000 επιστήμονες από 46 χώρες για μία εβδομάδα. Το 24ο Συνέδριο στην Τουρκία ματαιώθηκε  το 2020 ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την τζαμοποίηση της Αγίας Σοφίας. Παράλληλα η Λευκωσία διοργάνωσε το Τρίτο Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών και Μεσαιωνικών Σπουδών με κάλεσμα σε ερευνητές, υποψήφιους διδάκτορες και μεταπτυχιακούς φοιτητές να παρουσιάσουν ειδικές μελέτες, ερευνητικές εργασίες και προγράμματα, αλλά και εκθέσεις έργων στα πεδία της Ιστορίας της  Τέχνης, Θεολογίας και Βυζαντινολογίας. 175 Σύνεδροι πήγαν μόνο από την Ελλάδα. Το Παλέρμο διοργάνωσε επίσης Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο το 2016. Η 10η Συνάντηση Ελλήνων Βυζαντινολόγων έγινε στα Ιωάννινα το 2019 υπό την αιγίδα της Ελληνικής Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών. Έλαβαν μέρος 140 Έλληνες Βυζαντινολόγοι. Αυτή η επιτροπή μας ξέρει; Εμείς τους ξέρουμε; Πάρθηκαν ποτέ πρωτοβουλίες να διοργανωθούν στα Σέρβια παρόμοιες εκδηλώσεις; Εννοώ εκδηλώσεις, όχι μόνο πανελλήνιας, αλλά παγκόσμιας  εμβέλειας με εκατοντάδες συνέδρους. (Βλ. πολυλειτουργικό μοντέλο ανάπτυξης, συνεργασία τουριστικής οικονομίας και επιστήμης).

Αυτό είναι όραμα. 

5.4. Συνεργασία με πανεπιστήμια και ιδρύματα

Κομβικής σημασίας για την οικονομική αξιοποίησή της Καστροπολιτείας είναι επίσης η στρατηγική συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και η  επιστημονική έρευνα από φοιτητές, ερευνητές και καθηγητές. Η δημιουργία και μόνο των δύο βυζαντινών μουσείων θα έκανε μία τέτοια στρατηγική συνεργασία απαραίτητη. 

Υπάρχουν προγράμματα στο εξωτερικό που χρηματοδοτούν φοιτητές για να ταξιδέψουν σε διάφορα μέρη του κόσμου, τα οποία έχουν σχέση με την διδακτορική ή πτυχιακή τους εργασία (αιγυπτιολογία, βυζαντινολογία, ιστορία της τέχνης κοκ). Ξέρουμε ποια είναι αυτά; Ζητήσαμε να έχουμε δέκα (τυχαίο το νούμερο) τέτοιους φοιτητές-ερευνητές κάθε χρόνο στα Σέρβια; Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις και αναφορές των Σερβίων οφείλουν να αυξηθούν και με δια ζώσης έρευνα. 

Τέλος, ο Δήμος Σερβίων οφείλει να επιδιώξει σχέση  στρατηγικής συνεργασίας με κοινωφελή ιδρύματα όπως το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Κοινωφελές Ίδρυμα Ι.Σ. Λάτση, το Ίδρυμα Ελίζας και Βασίλη Γουλανδρή, το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, το Ίδρυμα Ωνάση, το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, την Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία  κοκ. Όλα αυτά τα ιδρύματα συνεργάζονται συν τοις άλλοις με μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους.  Αλήθεια, έχουμε μιλήσει ποτέ με κάποια από αυτά; Τέτοιες στρατηγικές συμμαχίες συμβάλουν στην προβολή και «ξεκλειδώνουν» πόρτες, συνεργασίες και χρηματοδοτήσεις27.  

Αυτό είναι όραμα.

5.5. Οι  Σαράντα Πόρτες.

Η συνεργασία με ένα πανεπιστήμιο ή ένα εγνωσμένο ίδρυμα θα μπορούσε να βοηθήσει και στο ζήτημα που αφορά στην ανάπλαση ή στο σκέπαστρο  για τις Σαράντα Πόρτες.   Για το τελευταίο  γίνεται λόγος τελευταία στο διαδίκτυο. 

Όταν μιλάμε για ένα σκέπαστρο στις Σαράντα Πόρτες, τουλάχιστον στην δική μου λογική, δεν εννοούμε τέσσερα δοκάρια με μια σκεπή. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσω ότι λαμβάνω πολύ σοβαρά αιτιάσεις και ενστάσεις που κάνουν λόγο για την «αλλοίωση» του χώρου. Κανείς δεν διεκδικεί  το αλάθητο. Προσπαθούμε όλοι να αναδείξουμε τον χώρο και όχι να τον κάνουμε να φαίνεται άσχημα, ειδικά από μακριά. 

Η αλήθεια όμως είναι ότι οι αγιογραφίες ξεθωριάζουν γρήγορα κι επικίνδυνα, ειδικά τα τελευταία χρόνια, με την σοβαρή πιθανότητα να μην φαίνονται σχεδόν καθόλου στο άμεσο μέλλον. Δεν γίνεται  να συνεχίσουν να παραμένουν εκτεθειμένες στα στοιχεία της φύσης. 

Δύο εναλλακτικές ίσως αξίζει να συζητήσουμε:

Η μία είναι να ξεκινήσει ένας διαγωνισμός μεταξύ σχολών αρχιτεκτονικής διαφορετικών πανεπιστημίων που θα παρουσιάσουν τις σχεδιαστικές προτάσεις τους, ώστε να επιλεγεί από τους δημότες το «καλύτερο σκέπαστρο». Βλέποντας το έργο σε  μακέτα θα ήταν ίσως πιο εύκολο να αποφασίσουμε. Θα μπορούσε να είναι ένα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής σχεδίασης σκέπαστρο που να συνάδει αρμονικά με το γύρω περιβάλλον.

Ο επισκέπτης θα εισέρχεται σε έναν εσωτερικό χώρο ακούγοντας (με ψηφιακή επεξεργασία ήχου) μία κατανυκτική ψαλμωδία βυζαντινής μουσικής28. Ο στόχος είναι να νιώσει δέος και ανατριχίλα. Να «ζήσει» και να «βιώσει» τον χώρο με συγκινησιακή φόρτιση. 

Η δεύτερη εναλλακτική έχει να κάνει με την πλήρη αναστήλωση του Ναού, ώστε να έρθει στο σημείο, στο οποίο ήταν όταν λειτουργούσε. Είμαι φανατικά υπέρ των αναστηλώσεων και επιθεμάτων σε αρχαιολογικά κτίσματα, παρότι σε πολλούς ενοχλούν τέτοιες παρεμβάσεις. Γίνεται ήδη στην Ακρόπολη. Η διχρωμία που δημιουργείται από τον συνδυασμό νέων και παλαιών μαρμάρων δεν με ενοχλεί. 

Παρεμπίπτοντος να επαναλάβω  και πάλι την άποψή μου για την δυνατότητα δημιουργίας ενός δίδυμου ναού. Να φτιαχτεί δηλαδή, σε σχετικά κοντινό σημείο, το ακριβές αντίγραφο του Ναού όπως ακριβώς ήταν τότε, όταν λειτουργούσε στα βυζαντινά χρόνια. Υπάρχει ο δίδυμος ναός του Παρθενώνα29 στο Νάσβιλ (Nashville) των ΗΠΑ, αλλά κάτι παρόμοιο στο ίδιο μέρος θα ήταν κάτι μοναδικό. Αυτό από μόνο του θα συνιστούσε πόλο έλξης… «επίσκεψη στους δίδυμους ναούς». 

Αυτό είναι όραμα.

6. Θερινό πανεπιστήμιο (summer university)30,31

Αρκετά διαδεδομένο concept στην Ευρώπη, αναδυόμενο στην Ελλάδα και να μία ακόμη εξαιρετική ευκαιρία για τα Σέρβια. Εκπαιδευτικός τουρισμός με τουρίστες τους μαθητές ή φοιτητές αυτήν την φορά, τόσο της Ελλάδας όσο κυρίως του εξωτερικού. Στην Ευρώπη οι μαθητές πριμοδοτούνται μάλιστα για να ταξιδέψουν σε «θερινά πανεπιστήμια» του εξωτερικού. 

Πολλά «θερινά πανεπιστήμια» λαμβάνουν χώρα διαδικτυακά, άλλα όμως πάλι, γίνονται δια ζώσης, διότι βλέπουν ως σκοπό τους την εξοικείωση των μαθητών ή φοιτητών με τον πολιτισμό και την κουλτούρα μιας ξένης χώρας, την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας, την κοινωνικοποίηση, την ψυχαγωγία και την διεθνή εμπειρία.

Στα θερινά πανεπιστήμια οι μαθητές κάνουν προπαρασκευαστικά και εισαγωγικά μαθήματα που τους προετοιμάζουν για τις σπουδές τους ή σεμινάρια και μαθήματα γενικού ή ειδικού ενδιαφέροντος. Οι μαθητές έρχονται σε μία πρώτη επαφή με την διδακτική ύλη της επιστήμης, την οποία επιθυμούν να σπουδάσουν, μέσω ειδικά σχεδιασμένων μαθημάτων. Οι φοιτητές πάλι, προετοιμάζονται για τις μεταπτυχιακές τους σπουδές ή διδακτορικές διατριβές. 

Υπάρχουν χιλιάδες μαθητές και φοιτητές στο εξωτερικό, οι οποίοι επιθυμούν να σπουδάσουν ή σπουδάζουν ιστορία της τέχνης, βυζαντινολογία, αρχαιολογία, αρχαία ελληνικά, νέα ελληνικά κοκ. Υπάρχουν άλλοι πάλι, οι οποίοι απλώς θέλουν να επισκεφθούν την όμορφη Ελλάδα. 

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι μαθητές προσέρχονται στα πανεπιστήμια για να λάβουν μέρος σε τέτοιου είδους εκπαιδευτικά προγράμματα. Σε άλλες όμως περιπτώσεις, τα πανεπιστήμια «ταξιδεύουν» σε διάφορα μέρη, πρωτίστως τουριστικού ενδιαφέροντος, ώστε να προσφέρουν εκεί τα μαθήματά τους. 

Εδώ απαιτείται στρατηγική συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια. Καλός σχεδιασμός και επιθετική πολιτική μέχρι τελικής πτώσεως. Θερινό πανεπιστήμιο έχει διοργανώσει ήδη το πανεπιστήμιο Ιωαννίνων στην Κόνιτσα και στην Άνδρο32. 

Οι υποδομές μπορεί να είναι τα τοπικά σχολεία, τα οποία βέβαια κλείνουν στις καλοκαιρινές διακοπές. Για χώρους διαμονής οφείλει να  προβλέψει η περιφέρεια με ένα στοχευμένο προς αυτόν τον σκοπό έργο μαθητικής εστίας (και πάντως σίγουρα όχι το Τούρκικο Σχολειό, το οποίο θα απαξιώνονταν με μία τέτοια χρήση).

Στο δικό μου όραμα, τα Σέρβια θα μπορούσαν να αναδειχθούν σε ένα διεθνές κέντρο «θερινού πανεπιστημίου» με μαθητές και φοιτητές από ολόκληρο τον κόσμο. 

Αυτό είναι όραμα.

 (Συνεχίζεται…)

Ανδρέας Τσιφτσιάν

Οικονομολόγος

Παραπομπές:

18. http://odysseus.culture.gr/h/2/gh21.html

19.https://www.makebelieve.gr/bak/mr/research/papers/Museology/mroussou_museology04_final.pdf

20.https://infoscope.gr/el/content/%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82-%CE%B5%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CF%8D%CF%82-%CF%87%CF%8E%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CF%81%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF

21. https://www.kathimerini.gr/life/technology/757422/se-diadrastiki-empeiria-metamorfonei-tin-xenagisi-sta-moyseia-i-efarmogi-chess/
22. https://www.youtube.com/watch?v=rV7vchwhxIE&ab_channel=EuclideonHolographics

23.http://www.athinodromio.gr/%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF/#.YB_cNYYzbcs

24.https://www.youtube.com/watch?v=f9NYGrgX4Hg&feature=emb_logo&ab_channel=KostasKotsanas

25.https://www.youtube.com/watch?v=ZtxzsOAidyQ&feature=emb_logo&ab_channel=KostasKotsanas

26. https://www.youtube.com/watch?v=zDD_Pv8Adqg&ab_channel=SmithsonianTheaters
27. https://www.archaiologia.gr/blog/2014/11/26/14-%CE%B5%CE%BA%CE%B8%CE%AD%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%B5%CE%AF%CF%87%CE%B1%CE%BC%CE%B5-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF-%CE%B1%CF%80%CE%AF%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%BF%CF%82/
28. https://www.youtube.com/watch?v=1ZbG6kTIpkM&ab_channel=TasosAnd
29. https://theculturetrip.com/north-america/usa/tennessee/articles/the-athens-of-the-south-a-brief-history-of-the-nashville-parthenon/
30. https://en.wikipedia.org/wiki/Summer_University
31. https://www.projects.aegee.org/suct/su2021/index.php
32. http://summerschool2015.ac.uoi.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=6&Itemid=110&lang=el