ΦΥΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΡΟΥΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΑΥΛΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
Μάρθα Στ. Καπλάνογλου Τεχνολόγος Γεωπόνος:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η μεσπιλιά ή μακεδονική μουσμουλιά ή Σουρβιά ή Σούρβα, είναι ένα, υπό εξαφάνιση, αυτοφυές δέντρο-καρπός της Ελλάδας. Παρά το βοτανικό, γερμανικό, όνομα της ,είναι αυτοφυής στη Μικρά Ασία και αναφέρεται στην αρχαιοελληνική γραμματεία, ως μέσπιλον, από όπου πέρασε και στη λατινική γλώσσα ως mespilium. Αναφέρονται και διάφορες άλλες ποικιλίες με την ονομασία αμαμηλίς, αλλά και επιμηλίς. Στα κυπριακά λέγεται πολεμιδιά και τα φρούτα πολεμίδια, μάλλον παραφθορά του επιμηλίς. Όπως και άλλα αυτοφυή δέντρα της Ελλάδας, που μένουν ανεκμετάλλευτα, έτσι και η σουρβιά έχει ξεχαστεί και οι καρποί της δεν βρίσκονται στις αγορές. Δεν υπάρχει οργανωμένη παραγωγή ή εκμετάλλευση και μόνο κάποιοι ντόπιοι πληθυσμοί τους χρησιμοποιούν.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Θεόφραστος
Τη σουρβιά (όαν, οία, ούα, αυγαριά) αναφέρει ο Θεόφραστος, που την τοποθετεί “πλησίον των απιδιών, πολύ γαρ το δένδρον εν Αρκαδία”.
– Γανιμήδης
Ο μύθος λέει ότι ο Γανυμήδης, καθώς μετέφερε το νέκταρ, για να το προσφέρει στο Δία, έχασε το πολύτιμο κύπελλο από τα χέρια του, σε μια βαθειά χαράδρα και εκεί περιήλθε στα χέρια των Τιτάνων. Τότε, ο Ζεύς στέλνει τον αετό του, να φέρει πίσω το κύπελλο στον Όλυμπο.
Ο αετός δίνει μάχη με τους Τιτάνες, αρπάζει το ποτήρι και το ανεβάζει νικηφόρος, πίσω, αλλά από τις σταγόνες του αίματος του φύτρωσε το δέντρο και οι στάλες έγιναν οι κόκκινοι καρποί του.
Τα φτερά, που έχασε, έπεσαν στην γη και γίνανε τα φύλλα της πυρόχρωμης σουρβιάς.
Ο αετός της ιστορίας είναι ο ίδιος που ανέβασε τον Γανυμήδη στον Όλυμπο.
– Στην Ελλάδα, όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη, το θεωρούσαν ιερό δέντρο. Το ξύλο του ήταν φυλαχτό, γιατί απέτρεπε τις κακές δυνάμεις, βοηθούσε να διαβαστεί το μέλλον και έφερνε τύχη.
– Η μυθολογία μας αναφέρει, ότι ο μάντης Τειρεσίας μπορούσε να διαβάζει το μέλλον, χάρη στο ραβδί από ξύλο σουρβιάς που κρατούσε, δώρο που απέκτησε από τη θεά Αθηνά.
Για τους Κέλτες, στη Β. Ευρώπη το δέντρο είχε δυνάμεις μαγικές.
Θεωρούσαν πως μπορούσε να σπάσει τις μαγικές κατάρες.
Έτσι, το φύτευαν στις αυλές των σπιτιών τους και κρεμούσαν κλαδιά έξω από τα παράθυρα.
Το ξύλο της σορβιάς φυλάκιζε τα ξωτικά και τα κακά πνεύματα και άφηνε μόνο τις καλές δυνάμεις να μπαίνουν στο σπίτι.
– Φρασεολογίες
• Μια παλιά έκφραση με τα μούσμουλα, είναι: «έφαγε τα μούσμουλα» ή «έφαγε τα μούσμουλα ξινά», που λεγόταν για ερωτευμένο που δεν βρήκε ανταπόκριση, εντελώς αντίστοιχη με τη σημερινή «έφαγε χυλόπιτα».
• Αλλά και ο Σαίξπηρ στον Ρωμαίο και Ιουλιέτα χρησιμοποιεί το μούσμουλο, αισχρολογικά.
• Γνωστός και ο γρίφος, ότι το μούσμουλο είναι η μόνη λέξη που έχει τέσσερα-ου μαζί με τη λέξη κουκούτσι, αλλά και η φράση “μούσμουλο η υπόθεση” δηλαδή λίγο φαγητό πολύ κουκούτσι.
ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ
Στην Κοζάνη τα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα την πρωτοχρονιά χτυπούσαν την πόρτα του σπιτιού, που επισκεπτόταν με τον τσίοκο (ξύλινο σφυράκι ). Το σφυράκι, που ήταν κατασκευασμένο από ξύλο σουρβιάς και είχε σχήμα στην κεφαλή ενός παραλληλογράμμου κύβου το έλεγαν σορβία ή σουρβιά ή σε άλλα μέρη της Μακεδονίας ‘’ Σούρβακα ‘’ Μάλιστα, με το χτύπημα της πόρτας φώναζαν ‘’Σούρβα μπάμπου ‘’’’Κάλαντα μπάμπου’’ Τα δώρα στα παιδιά για την αναγγελία της γιορτής του Αγίου Βασιλείου και της έλευσης του νέου χρόνου ήταν κάστανα ,καρύδια, αμύγδαλα,ξυλοκέρατα,ξερά σύκα κ.α. φρούτα πολύ πιθανόν ανάμεσα στα φρούτα πολύ πιο παλιά όταν οι σουρβίες βρισκόταν εν αφθονία να δίνουν και καρπούς από αυτά τα δένδρα, αφού η εποχή ωρίμανσης του ήταν τέλος Δεκέμβρη,όταν έπιαναν τα μεγάλα κρύα.
Γράφουν σε λεξικά της Κοζανίτικης ντοπιολαλιάς :
– Σούρβα (τα) :
α. Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς (Σημ. ΖΦ>προέρχεται από το σούρβον = είδος δένδρου, οι καρποί του οποίου ,ωρίμαζαν (γλύκαιναν) την Πρωτοχρονιά,
β. (Παπασιώπης: λέξη ρουμανική sβrba), γ. (εγκυκλ. Δομή : Σόρβον : δέντρο της οικογ. των μηλοδών).
– Τσιόκους (ου) :
α. ξύλινο είδος σφυριού για το χτύπημα της πόρτας του σπιτιού, για να πούνε τα παιδιά τα κάλαντα,
β. Παπασιώπης: ρόπτρο, ξύλινο τσιουκάνι με το οποίο χτυπούσαν οι καλαντάρηδες τις πόρτες. Συνήθως τους χρωμάτιζαν με τα χρώματα της σημαίας, μπλε και μαύρο),
γ. (Προέλευση : από το τσόκι [Μαλούτας]).
ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
Η μεσπιλιά ή μακεδονική μουσμουλιά είναι δενδρύλιο της οικογένειας (Rosaceae) και ανήκει στο είδος Mespilus germanica (Μεσπιλέα η γερμανική) Κοινές ονομασίες: Αγριοκυδωνιά, Σόρβος, Σόρβον, Σούρβο, Σκαρούσα, Σκαρουχιά, Αβγαριά, Σορβιά οικιακή, Σουρπιά, Ούβα, Αυγαριά, Τροκκιά, Αγριομηλιά
ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
– * Mespillus germanica ( Χειμωνιατικο μούσμουλο )
Συνώνυμα : Σουρβιά ή Μακεδονική μουσμουλιά
–Φυτό
Υπό ιδανικές συνθήκες, το φυλλοβόλο φυτό μεγαλώνει έως και 8 μέτρα. Με διάρκεια ζωής 30-50 ετών, το δέντρο της μουσμουλιάς είναι μάλλον βραχύβιο.
– Φλοιός
Ο φλοιός του είναι γκριζωπός καφέ, με βαθιές κάθετες ρωγμές, σχηματίζοντας ορθογώνιες πλάκες, που τείνουν να σηκώνουν τον φλοιό.
– Φύλλα
Τα φύλλα είναι σκούρο πράσινο και ελλειπτικά, 8–15 εκατοστά μήκος και 3–5 εκατοστά πλάτος. Τα φύλλα είναι πυκνά χνουδωτά, όταν πρωτοβγαίνουν και γίνονται κόκκινα το φθινόπωρο πριν πέσουν.
–Άνθη
Τα άνθη έχουν πέντε λευκά πέταλα. Τα άνθη εμφανίζονται στα τέλη της άνοιξης, είναι ερμαφρόδιτα, επικονιάζονται από μέλισσες και είναι αυτο-γόνιμα. Το λουλούδι έχει πλάτος 6 εκατοστά.
– Καρπός
Ο κοκκινωπός καρπός είναι ένα ρόδι, διαμέτρου 2-3 εκατοστών, με ευρέως διαδεδομένα επίμονα σέπαλα ,γύρω από ένα κεντρικό λάκκο, δίνοντας μια «κοίλη» εμφάνιση στον καρπό
–* Mespilluς japonica (κοινό μούσμουλο )
Συνώνυμα :Μεσκουλιά (επιστ. Εριοβοτρύα η ιαπωνική, Eriobotrya japonica)
Περισσότερο γνωστό στην Ελλάδα, αλλά και στον περισσότερο κόσμο είναι τα μούσμουλα, που ο καρπός τους ωριμάζει την άνοιξη και πάρα το γεγονός, ότι ο καρπός αυτός δεν ξεχωρίζει για την γεύση του, κυκλοφορεί στην αγορά λόγω της πρωιμότητος του.
Διαφέρει από το προηγούμενο φυτό, γιατί κρατά φύλλωμα χειμώνα -καλοκαίρι Τα φύλλα του είναι μεγάλα και δερματώδη, σκληρά πράσινα στο πάνω μέρος και ελαφριά πράσινα χν
ουδωτά στο κάτω φτάνουν δε στο μήκος τα 25 εκατοστά.
Τα άνθη είναι λευκοκίτρινα, με ευχάριστη οσμή πικραμύγδαλου και σχηματίζουν βότρυ, με πυκνό χνούδι. και ανθίζει από το Σεπτέμβριο ως το Δεκέμβριο, δίνοντας ώριμους καρπούς από τον Απρίλιο ως το Μάιο.
ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ
Έδαφος
Για την καλλιέργεια της, χρειάζονται έδαφος με καλή αποστράγγιση και προσήλιο ή ελαφρά σκιαζόμενο μέρος. Μπορεί να ευδοκιμήσει σε βαθιά γόνιμα εδάφη, αλλά και σε ελαφρώς όξινα εδάφη. – Κλίμα
Το Mespilus germanica απαιτεί ζεστά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες και προτιμά ηλιόλουστες, ξηρές τοποθεσίες.Είναι ανθεκτική στις χαμηλές θερμοκρασίες και στα ορεινά κλίματα. Η μουσμουλιά ευδοκιμεί σε όλη την Ελλάδα, σε υψόμετρο από 0-800 μ. σε δάση, κυρίως μέσα σε δρυοδάση, σε ξέφωτα δασών και σε ηλιόλουστες τοποθεσίες.
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
Το δένδρο υπάρχει σε μεγάλους πληθυσμούς, στη περιοχή του Πηλίου χωρίς να γίνεται συστηματική καλλιέργεια. Στο Πήλιο, σήμερα, ευδοκιμούν περισσότερα από χίλια είδη φυτών με ενδιαφέρουσες ιδιότητες όπως και η σορβιά.
Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες καταβάλουν προσπάθειες για τη συστηματική καλλιέργεια δέντρων του δάσους με καρπούς όπως η τζιτζιφιά, η κρανιά, η κουμαριά και άλλα, και γίνεται προσπάθεια για διάθεση τους στην αγορά και την μεταποίηση της παραγωγής τους, σε ιδιαίτερα προϊόντα.
Τα είδη αυτά μπορούν να καλλιεργηθούν σε ημιορεινές και ορεινές περιοχές, που άλλες καλλιέργειες δεν ευδοκιμούν και μπορούν να συμβάλουν στην αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων τους.
–Πολλαπλασιασμός
O πολλαπλασιασμός γίνεται με:
α)Με σπορόφυτα. Τα σπορόφυτα είναι έτοιμα για μεταφύτευση 2-4 χρόνια μετά την σπορά. Το δένδρο αρχίζει να καρποφορεί από το 7-8 έτος, από την μεταφύτευση του σπορόφυτου
β) Με εμβολιασμό της επιθυμητής ποικιλίας πάνω σε αχλάδια ,κυδωνιά ή σε κράταιγο ο οποίος είναι , επίσης γνωστός ως τρικοκκιά, μουρζιά, μπουρμπουτζελιά, ξανθή τσαπουρνιά κ.α. Ο εμβολιασμός γίνεται τον στο τέλος Αυγούστου και τον Σεπτέμβριο με ενοφθαλμισμό . Το δε Μάρτιο με Απρίλιο γίνεται με εγκεντρισμό (φυτίλι από 2ετη κλάδο ).
γ) Με παραφυάδες Το πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι η γρήγορη μετάβαση του φυτού στην καρποφορία σε σχέση με τα σπορόφυτα.
–Ποικιλίες Υπάρχουν διάφορες ποικιλίες, που κυκλοφορούν σήμερα, όπως οι Royal, Nottingham και Dutch Παλιότερα, ο διαχωρισμός γινόταν με βάση το σχήμα
– Στρογγυλόκαρπες
Στρογγυλόοκαρπες που είχε ολοστρόγγυλο καρπό και ήταν οι πιο διαδομένες
– Μακρόκαρπες
Που ήταν ωοειδείς και πιο νόστιμες
– Λίπανση
Μπορεί να γίνει λίπανση με ένα λίπασμα με λιγότερο άζωτο σε σχέση με τα άλλα βασικά στοιχεία φωσφόρο και κάλιο του τύπου 4-10-10 η ποσότητα εξαρτάται από τα δεδομένα, που δίνουν οι εδαφολογικές αναλύσεις.
–Άρδευση
Τακτική,στους θερμούς μήνες,
—Κλάδεμα Γίνεται καθάρισμα των δένδρων από τα ξερά ή προσβεβλημένα κλαδιά, από ασθένειες, αλλά και παλιά κλαδιά που έχουν ήδη καρποφορήσει. Δεν γίνεται συστηματικό κλάδεμα όπως στα μήλα και τα αχλάδια .
– Συγκομιδή
–Τα φρούτα Mespilus germanica είναι σκληρά και όξινα, αλλά γίνονται βρώσιμα, αφού μαλακώσουν, «μαλακωθούν», από παγετό, ή φυσικά, στην αποθήκευση δεδομένου επαρκούς χρόνου.
Μόλις αρχίσει να μαλακώνει, το δέρμα παίρνει γρήγορα μια ζαρωμένη υφή και γίνεται σκούρο καφέ και το εσωτερικό μειώνεται, στη συνέχεια και τη γεύση, που θυμίζει σάλτσα μήλου.
ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ
Η σύνθεση των φρούτων των Μακεδονικών μούσμουλων είναι παρόμοια με τα μήλα: Σακχαρόζη Οξύ μήλου Λεμόνι. Βιταμίνες C, E, B, K, καροτίνη, βήτα-καροτένιο. Μικροστοιχεία: ασβέστιο, νάτριο, κάλιο, φώσφορος, ιώδιο, ψευδάργυρος, μαγγάνιο, σίδηρος, μαγνήσιο, σελήνιο. Οι καρποί της σορβιάς περιέχουν, ανάμεσα σε άλλες ουσίες, τανίνη, βιταμίνη C και υδροκυανικό οξύ (το οποίο εξαφανίζεται με το μαγείρεμα). Έχει χαμηλές θερμίδες. Είναι ιδανικό για όσους θέλουν να χάσουν αυτά τα επιπλέον κιλά.
Ο καρπός περιέχει πολλές φυτικές ίνες, που βοηθούν στην υγιή πέψη βοηθώντας στον καθαρισμό του εντερικού σωλήνα από ανεπιθύμητες ουσίες. Τα φύλλα του δέντρου είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά και η μέγιστη συγκέντρωση μπορεί να παρατηρηθεί στα τέλη της άνοιξης.
– Διατροφική αξία
Το μέγεθος μερίδας των 100 γραμμαρίων παρέχει: 0,5 g πρωτεΐνης, 74 g υγρασίας, 0,1 g λίπους, 88 θερμίδες, 0,6 g τέφρας, 1,3 g διαιτητικών ινών και 24 g υδατανθράκων. Καλύπτει 15% σίδηρο, 5% βιταμίνη Β1, 4,10% ασβέστιο, 2,31% ριβοφλαβίνη, 1,25% νιασίνη, 1% πρωτεΐνη και 0,29% λιπιδικό λίπος.
ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Θεραπευτικές ιδιότητες, Συνίσταται: Στο παρελθόν, χρησιμοποιούσαν τα σούρβα ως φάρμακο κατά την εμμηνόπαυση, για την διάρροια, σαν ρυθμιστή της κυκλοφορίας του φλεβικού συστήματος και σε ανωμαλίες του κυκλοφορικού π.χ, στην αντιμετώπιση των κιρσών και του συνδρόμου “βαριών ποδιών”.
– Μικροβιακές μολύνσεις
Η πλούσια σύστασή τους σε φλαβονοειδή και φαινολικές ενώσεις τα καθιστούν ιδιαίτερα ευεργετικά, για τη θεραπεία μικροβιακών μολύνσεων, με ενδείξεις όπως αμυγδαλίτιδα, βρογχίτιδα, αποστήματα στοματικά και περιοδοντικά, βήχας, εμπύρετα κρυολογήματα, φλεγμονές του γαστρεντερικού συστήματος.
– Πνευμονία
Ένα αφέψημα λουλουδιών, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία φλεγμονωδών διεργασιών στους πνεύμονες, όπως οι βρόγχοι, το άσθμα και άλλες κοινές αιτίες γρίπης
– Όρεξη
Βοηθά στην έκκριση των γαστρικών υγρώ,ν ενώ καταπολεμά την έλλειψη της όρεξης.
– Διαβήτης
Τα φύλλα περιέχουν έναν πολυσακχαρίτη και τριτερπένια, τα οποία βοηθούν το σώμα να παράγει την ινσουλίνη, ιδιότητα η οποία χρησιμοποιείται στον σακχαρώδη διαβήτη.
– Διούρηση -βήχας -κολικοί
Τα λουλούδια της, χρησιμοποιούνται ως αφέψημα ή έγχυμα, για τον καθαρισμό του οργανισμού, σαν διουρητικά, στην αντιμετώπιση κολικών και του βήχα.
–Νεφρά
Εξαλείφει τη δυσλειτουργία των νεφρών
– Αντιοξειδωτικό
Τα σούρβα έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν,εμπειρικά, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, ως αντιοξειδωτικός παράγοντας σε ποτά και στην παραδοσιακή ιατρική, ως υπογλυκαιμικό και προληπτικό των δευτερογενών συμπτωμάτων του διαβήτη.
Τα τελευταία χρόνια μελετάται η χημική σύσταση σε συνδυασμό με τις φαρμακολογικές ιδιότητες του καρπού της σορβιάς.
Αντικαρκινική δράση
Εξαιτίας της μεγάλης περιεκτικότητας τους σε πολυφαινόλες, αλλά και στην παρουσία αμυγδαλίνης, τους έχει αποδοθεί αντικαρκινική δράση.
Λεϊσμανίασης του δέρματος.
Πολλοί κάνουν λόγο και για την αποτελεσματικότητα της χρήσης βάμματος στην αντιμετώπιση της λεϊσμανίασης του δέρματος.
– Βελτιώνει την όραση
Βελτιώνει την όραση, λόγω της μεγάλης ποσότητας καροτενίου και βήτα-καροτενίου, την οποία χρειάζεται ο οργανισμός για την παραγωγή βιταμίνης Α.
– Ενισχύει τα έντερα και βελτιώνει την πέψη σας
. – Καρδιά
Το κάλιο, που βρίσκεται στα φρούτα, σταθεροποιεί την καρδιά και τα αιμοφόρα αγγεία, για μια πιο υγιή κυκλοφορία. Αυξάνει την αντίσταση του οργανισμού σε λοιμώξεις και άλλες ασθένειες. Εκτός από τα φρούτα της, η λαϊκή ιατρική χρησιμοποιεί, επίσης, τα λουλούδια, τα φύλλα, τους σπόρους της. –Αιμοστατικό Ένα αφέψημα μεσαίου φύλλου θεωρείται αιμοστατικό. Οι σπόροι είναι μια εξαιρετική εναλλακτική λύση για τους κόκκους καφέ
. – Χρήση των φύλλων Δεν είναι τυχαίο πως στην αρχαιότητα, Έλληνες και Ρωμαίοι κάνουν συχνές αναφορές στην πολύτιμη χρήση της μεσπιλιάς ως θεραπευτικό βότανο. Οι ιδιότητες που παρουσιάζουν τα φύλλα της είναι πολλαπλές.
Στην βιβλιογραφία αναφέρονται μια σειρά ασθενειών που τα σούρβα συμβάλουν στην αποθεραπεία τους όπως :
Αιματοποιητική Θεραπεία λοίμωξης του παχέος εντέρου .
Θεραπεία διάρροιας
.Εσωτερική θεραπεία αιμορραγίας.
Ενδυνάμωση δέρματος.
Απομάκρυνση του αποστήματος του λαιμού κ.α.
– Χρήση καρπών
Θεραπεία διάρροιας,
θεραπεία εσωτερικής αιμορραγίας
Θεραπεία εντερική φλεγμονή ,
ενίσχυση των νεύρων.
Εξάλειψη του φουσκώματος του στομάχου .
Θεραπεία δυσμηνόρροιας
Προσοχή
Η παρουσίαση των βοτάνων σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί συνταγή και έχει καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα.
