Του Σταύρου Π. Καπλάνογλου:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στα Mικρασιατικά παράλια απέναντι από τη Ρόδο,στα σύνορα Λυκίας και Καρίας ακόμη και σήμερα βρίσκεται ένας παλιός Ελληνικός οικισμός πετρόκτιστος ,που τον εγκατέλειψαν οι κάτοικοι το1922 αμέσως μετά την καταστροφή του 1922 και από τότε δεν κατοικήθηκε από κανένα ,έγινε σχετικά πρόσφατα γνωστός όταν προσφέρθηκε προς πώληση ή ενοικίαση για 50 χρόνια από τους Τούρκους . Οι διεθνείς τουριστικοί οδηγοί το αναφέρουν ως το «χωριό – φάντασμα»,και δεν είναι άλλο από το Λεβίσσι χωριό που ο θρύλος λέει ότι είναι στοιχειωμένο
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ
Βρίσκεται στο όρος Αντίκραγος στα Μικρασιατικά παράλια απέναντι από τη Ρόδο και την Κω
Νοτιοδυτικά της Μάκρης σε απόσταση 8 χιλιόμετρα περίπου και 2 χλμ Δυτικά του σημερινού
κοντινού Ölüdeniz
ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟ 1922
Πριν από την καταστροφή , κατοικούνταν από Έλληνες σε ποσοστό 93% και οι Μουσουλμάνοι δεν ξεπερνούσαν το 7%
Την περίοδο της ακμής του, το Λιβίσι αριθμούσε περίπου 6.500 χριστιανούς και 500 περίπου μουσουλμάνους
Κατά τον Σ. Αναγνωστόπουλο οι Έλληνες το 1922 ήταν 4.500 και οι Μουσουλμάνοι 550 προφανώς λόγω των διώξεων του ανδρικού πληθυσμού.
Η ιστορία του χωρίου συνδέεται με άλλους 3 οικισμούς από που και λέγεται ότι ήρθαν οι κάτοικοι του
α ) Η πρώτη εκδοχή μιλά για την Καρμυλισσό που ήταν μια αρχαία Ελληνική πόλη της αρχαιότητος και ερείπια της βρεθήκαν Βορειανατολικά του εγκαταλελειμμένου οικισμού στην θέση του σημερινού Τούρκικου χωρίου Gokceburun
β) Η δεύτερη εκδοχή που εμφανίζεται μετά τις ανασκαφές που έγιναν σε ένα μικρο νησί που βρίσκεται Νοτιότερα που λεγόταν Άγιος Νικόλαος συγκεκριμένα Ιάπωνες αρχαιολόγοι ανέσκαψαν το κοντινό Gemiller Adasi όπως το αποκαλούν οι Τούρκοι, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Αυτό το νησί ταυτίστηκε με τη Λεβίσσο που στους Βυζαντινούς χρόνους και μετέπειτα χρόνους ήταν σταθμός για την μετάβαση προσκυνητών στους Αγίους Τόπους ,είχε πολλές εκκλησίες και μοναστήρια και κάποια στιγμή εγκαταλείφθηκε και οι τότε κάτοικοι του κατέφυγαν στο σημερινό ‘’στοιχειωμένο χωρίο’’ στο βουνό που ήταν απέναντι από το νησί τους για να σώσουν τις ζωές τους
γ) Υπάρχει και μια τρίτη εκδοχή που λέει ότι οι κάτοικοι του προέρχονται από την Λύμπισσα της Βιθυνίας
ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΟΥΣ
Υπήρχαν τρεις γειτονιές-ενορίες στο χωριό,
1) Η γειτονιά του Ταξιάρχη
Ήταν η ανώτερη γειτονιά (υψομετρικά ), με την εκκλησία Ταξιάρχηι την πλακόστρωτη πλατεία Στούμπου, τις καφετέριες και το αρρεναγωγείο.
2)Η γειτονιά της Αγίας Αννης
Ήταν η μεσαία γειτονιά (με την εκκλησία της Αγίας Άννας -ή«μέση Παναγία »-
3 ) Την χαμηλή γειτονιά
Εκεί βρισκόταν το παρθεναγωγείο (χαμηλότερο σχολείο) και τη χαμηλότερη γειτονιά – Από τους κατοίκους του Ταξιάρχη θεωρείτο ως γειτονιά των κατώτερων
– Κάποιες άλλες γειτονιές ήταν ο Ai Paraskivgi ( Άι Παρασκευή ), Καμάρα ( Καμάρα ), Orouja ( Ορούτζα ), Αλάμα ( Αλαμά ), Κουνουσάτα ( Κουνουσάτα Πουρτίν ( Πουρτίν ), Φουρνάρι ( Φουρνάρη ), Vounarin ( Βουνάριν Λία του Κι Παλιού ( Ληά του κυρ Παλιού ), Skyllarouda ( Σκυλλαρούδα Χανίν ( Χάνιν ), Βουρβούρι ( Βούρβουρη ), Xira Perivolia ( Ξηρά Περιβόλια ) και Stavrin ( Σταυρίν
ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ
Καρμυλησσός -Karmylessos
Ο Στράβων που έζησε από το 64 π.Χ έως το 24 μ.Χ. αναφέρει την πόλη Καρμυλεσσό την οποία τοποθετεί ανάμεσα στην Μάκρη (τότε Τελμισσό της Λυκίας και τις εκβολές του ποταμού Ξάνθου που βρίσκονται νοτιότερα
Το ίδιο αναγράφεται σαν πρώτο όνομα της Λεβυσσού η έγκυρη Τουρκική σελίδα idex anatolicus που αναφέρει την Karmylesso να υπάρχει από το 17 μ.X,
δίνοντας και τις άλλες γραφές της πόλης ‘’Carmylessus Carmylessus (Karmulessos)
– 640 μ.Χ. Λεβέσσος
Το idex anatolicus την αναφέρει σαν Lebêsos [ Υ 640 ]
– Ιλβιζ (İlviz )
Αυτό όνομα αναφέρει για το 1530 μ.Χ. ο Τουρκικό idex anatolicus που προφανώς αποτελεί παραφθορά της Ελληνικής ονομασίας Λεβεσσός
– 1890hk Λιβισι (Livisi) ή Λεβίσι ( Levisi )
Με την διπλή αυτή ονομασία αναφέρεται τον 19ο αιώνα από Τούρκους ( 1890 μ.Χ. idex anatolicus ) και Έλληνες
– 1911 Ovacik;
Το όνομα του Ovacık που εμφανίζεται στο χάρτη του στρατιωτικού Harbiye του 1911 δεν ήταν δυνατό να επιβεβαιωθεί από άλλες πηγές ,η ονομασία αυτή αναφέρεται στο idex anatolicus
– Kayaköy
Είναι η σημερινή ονομασία Kayakoy mah – Fethiye – Mugla
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΟΣ
Ιστορικοί και άλλοι προσπάθησαν κατά καιρούς να βρουν την προέλευση της ονομασίας αυτής , πίστευαν ότι :
1. Το όνομα προέρχεται από την Ελληνική λέξη λιβάδι
2. Πιθανολογούσαν ότι η προέλευση των κατοίκων της Λιβύσης χρονολογείται από την ίδρυση του μεταβυζαντινού οικισμού κατά την πρώιμη οθωμανική εποχή, που οι κάτοικοι του χωριού ήρθαν από τη Λύμπισσα της Βιθυνίας τον 12 ου ή 13 ου αιώνα..και το όνομα Λεβυσσός αποτελεί παραφθορά του τόπου καταγωγής τους.
3. Κάποιοι κάτοικοι της πόλης θεωρούσαν ότι το όνομα προέρχεται από άλλες ελληνικές λέξεις ( λίβας , λείβω , λείβειν
4. Σε Τουρκική πηγή είδαμε να αποδίδουν την προέλευση του ονόματος στην αρχαία πόλη που αναφέρει ο Στράβωνας γράφοντας : ‘’ Το αρχαίο όνομα γνωστό στα Ελληνικά ως Karmilissos (Αρχαία Ελληνικά: Καρμυλησσός), συντομεύτηκε σε Lebessos (Αρχαία Ελληνικά: Λεβέσσος) και προφέρεται στα Νεοελληνικά ως Livissi (Ελληνικά: Λειβίσσι ‘’
5. Η σημερινή ονομασία Kayaköy (Καγιάκιοι) σημαίνει βραχοχώρι καθώς το έδαφος είναι βραχώδες, ενώ τα σπίτια είναι χτισμένα αμφιθεατρικά
Το ελληνικό του όνομα εξαφανίζεται το 1922 όταν εμφανίζεται μόνο ως Kaya, όπως και σε έναν ιταλικό χάρτη του 1929 (Qaya), όταν είχαν περάσει έξι χρόνια από την ανταλλαγή ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών.
Το τουρκικό όνομα Kaya-Qaya προέρχεται από το τουρκομάνο Kayi που έζησε στην περιοχή.
ΙΣΤΟΡΙΑ
1.ΚΑΡΜΙΛΗΣΣΟΣ
Η Καρμυλλησος πρέπει να βρισκόταν βορειότερα της σημερινής θέσης Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται κοντά στο χωρίο Gokceburun πολύ κοντά και βόρεια του σημερινού εγκαταλειμμένου χωρίου που λεγόταν το 1923 Λεβίσσι.
Ο Στράβωνα ου έζησε ανάμεσα στο 24 π.Χ μέχρι το 64 μ.Χ. το αναφέρει μόνο ως “Κάρμαμυλος’’, εγκαταστημένο σε ‘’ ένα στενό και βαθύ ρέμα …” όταν περιγράφει τον δρόμο προς την Πιναρά, δεν έχουν σωθεί σήμερα κατάλοιπα από την εποχή του Στράβωνα . Μπορεί να έχουν χρησιμοποιήσει τα υπάρχοντα ερείπια στην κατασκευή του Λεβισίου
Η περιοχή που βρίσκεται το Λιβίσι κατοικούνταν από τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια, όπως αναφέρουν άλλοι αρχαίοι συγγραφείς. και μελετητές τοποθετώντας εκεί και την πόλη της Λυκιας’’ Καρμυλησσό.’’
Η Καρμυλησσός ήταν ένα μικρό πόλισμα κοντά στην παραλία, στο όρος Αντίκραγος κατά μήκος της ακτής της Μακρης. Νοτιοδυτικά του όρους αυτού υπήρχε το όρος Κραγος και τα δυο αποτελούσαν οροσειρά έχοντας υψηλότερη κορυφή στα 2000 μέτρα
Μέχρι την εποχή του Στράβωνα π είχε το όνομα Καρμυλησσός .
Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την αρχαία πόλη παρά μόνον μια αναφορά του Στράβωνα την βρηκαμε στην εγκυκλοπαίδεια
Αναφέρεται μόνο από τον Strabo (665), ο οποίος το αποκαλεί κατεχόμενο χώρο σε χαράδρα στο Mt. Αντικράγος. Δεν έχουν βρεθεί πραγματικά στοιχεία για την ακριβή τοποθεσία. Έχει προταθεί η υπερυψωμένη πεδιάδα μεταξύ Fethiye και Kaya (πρώην Makri και Levisi). Εδώ υπάρχουν αρκετοί τάφοι και σαρκοφάγοι Λυκικού τύπου, αλλά κανένα σημάδι αρχαίας πόλης.
Αναφέρεται μόνο από τον Strabo (665), ο οποίος το αποκαλεί κατεχόμενο χώρο σε χαράδρα στο Mt. Αντικράγος. Δεν έχουν βρεθεί πραγματικά στοιχεία για την ακριβή τοποθεσία. Έχει προταθεί η υπερυψωμένη πεδιάδα μεταξύ Fethiye και Kaya (πρώην Makri και Levisi).
Εκτός από την παραπάνω αναφορά βρήκαμε άλλη στην Ελληνική και Ρωμαϊκή Γεωγραφία που ουσιαστικά στηρίζεται και αυτή στον Στράβωνα γράφει :
‘’Carmylessus Carmylessus (Karmulessos), μια πόλη της Λυκίας, τοποθετημένη από τον Strabo (σελ. 665) μεταξύ του Telmissus και των εκβολών του Ξάνθου. Μετά τον Telmissus λέει, τότε ο Anticragus, ένα απότομο βουνό στο οποίο είναι το μικρό μέρος Carmylessus, που βρίσκεται σε μια χαράδρα.
2. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΕΒΕΣΣΟΣ
Η ύπαρξης για πρώτη φορά με αυτό το όνομα τεκμαίρεται από την ύπαρξή στην Λεβεσό επισκοπής στους Επισκοπικούς καταλόγους (Notitia) του Ψευδο-Επιφανίου που συντάχθηκαν υπό τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ηράκλειο περίπου το 640 μ.Χ.
Μέχρι το 1990 οι ιστορικοί θεωρούσαν ότι ο οικισμός Λεβεσός που βρισκόταν η Επισκοπή ήταν ο ίδιος με αυτόν που κατοικούσαν μέχρι το 1923 οι Έλληνες και σήμερα εν ετει 2020 αποτελεί ‘’χωρίο φάντασμα ‘’ και είναι ακατοίκητο
Μετά το 1990 και τις ανασκαφές που έγιναν στο νησί του Αγ. Νικολαου (Gemiler adasi),
οι ιστορικοί άρχισαν να αναθεωρούν αυτήν την άποψή και πιστεύουν ότι το Λιβίσσι προήλθε από την μετεγκατάσταση των κατοίκων της νήσου που βρίσκεται απέναντι από την παράλια που βρίσκεται νότια του χωρίου που εγκαταλείφθηκε το 1923 και λεγόταν από τους Τούρκους Gemiler adasi και ήταν ένα νησί ακατοίκητο άλλα με πάρα πολλά ερείπια
Υπάρχει η αναφορά του βυζαντινολόγου ean Pier Sodini,υ γράφει:
— «Η ταύτιση του τόπου με την Καρμυλησσό βασισμένη στο Στράβωνα είναι τουλάχιστον τολμηρή. Η ταύτιση του Λιβισίου με την Καρμυλησσό στις δυτικές πλαγιές του βουνού δεν συμφωνεί με τον Στράβωνα. Μερικά ταφικά μνημεία που βρέθηκαν βόρεια του Λιβισίου, στα περίχωρα του Κετσιλέρ και Κελεμτέρ, ανήκουν κυρίως σε πρόσωπα που κατοικούσαν στην Τελμησσός (Μάκρη ) ενώ δεν γίνεται καμία νύξη για την Καρμυλησσό. Συγκεκριμένα οι κάτοχοι είναι από την Τελμησσό και τα Σίδυμα».
Σε αυτό συνηγορούν και οι έρευνες και απόψεις ανασκαφών που έκαναν το 1990 οι Ιάπωνες στο νησί Αγίου Νικολάου (έτσι τουλάχιστον αποκαλούσαν το νησί οι ναυτικοι κατά τη μεσαιωνική περίοδο. ) και σήμερα οι Τούρκοι το αποκαλούν Gemiler Adası, “Νησί των σκαφών” όπου βρέθηκαν : Ερείπια του ρωμαϊκού και του βυζαντινού οικισμού που ο χρόνος κατασκευής των κτισμάτων παραπέμπει από την τελευταία Ρωμαϊκά χρόνια άλλα και τα χρόνια του Βυζαντίου και του μεσαίωνα. Όλα δε τα ευρήματα δείχνουν ότι το νησί κάποτε ήταν ένα από τα κέντρα του χριστιανισμού.
Και πάρα το γεγονός ότι όλα τα κτίρια είναι κατεστραμμένα είναι φανερό ότι προέρχονται από διαφορετικές εποχές ξεχωρίζουν τα ερείπια 4 χριστιανικών εκκλησιών μια των οποίων είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου αυτή ήταν και η αιτία που ναυτικοί είχαν αποδώσει στο νησί αυτή την ονομασία..
Οι εκκλησίες εχουν χτιστεί μεταξύ του τέταρτου και του έκτου αιώνα μ.Χ., μαζί με μια ποικιλία σχετικών κτηρίων.
Υπάρχουν δεν και άλλα ερείπια άλλων βυζαντινών ελληνικών εκκλησιών που χτίστηκαν στην ίδια περίοδο στο νησί, σε μια απόσταση 350 μέτρων Άλλα λείψανα της ίδιας επίσης περιόδου περιλαμβάνουν περίπου σαράντα άλλα εκκλησιαστικά κτίρια και πάνω από πενήντα χριστιανικούς τάφους.
Πολλοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι βρισκόταν και ο αρχικός τάφος του Αγίου Νικολάου. (να σημειώσουμε ότι ο τόπος της γέννησης του Αγίου Νικολάου τα Πάταρα βρίσκεται σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από το νησί.
Και ακόμη πιστεύουν ότι τον ενσάρκωσαν στη λαξευμένη εκκλησία μετά το θάνατό του το 326. Τα λείψανα του παρέμειναν εκεί μέχρι το 650, όταν το νησί εγκαταλείφθηκε καθώς απειλήθηκε από έναν αραβικό στόλο. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στην πόλη των Μύρων περίπου 40 χλμ. Νότιο ανατολικά. Όπου ήταν και η έδρα της Μητρόπολης του.
Μία από τις εκκλησίες σκαλιστηκε πάνω στον βράχο στο υψηλότερο σημείο του νησιού και βρίσκεται στο απομακρυσμένο δυτικό άκρο του .
Πολλοί πιστεύουν ότι τοιχογραφία του Αγίου Νικολάου πιθανότατα δημιουργήθηκε από Κύπριους ναυτικούς για να τιμήσει τον επίσκοπο της Πάφου, τον Άγιο Νικόλαο.
Τα βυζαντινά ερείπια φαίνονται από τη θάλασσα
Είναι φανερό ότι η Βυζαντινή Λεβυσός ήταν ένας πυκνοκατοικημένος οικισμός που και άκμασε κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνας μ.Χ.
Όπως και άλλες πόλεις εκείνης της εποχής, οι χριστιανικές εκκλησίες είναι το πιο χαρακτηριστικό ορόσημο και όχι το γυμναστήριο, το θέατρο ή η αγορά, όπως συνέβη στους προηγούμενους αιώνες. Η πόλη αναπτύχθηκε χάρη στο εμπόριο με πλοία που ταξιδεύουν μεταξύ, ανατολικά (Παμφυλία, Κιλικία, Παλαιστίνη) και δυτικά (το Αιγαίο Πέλαγος),
Επίσης λίγο αργότερα αποτέλεσε σταθμό για μετάβαση στους Αγίους τόπους
Τα νομίσματα μαρτυρούν το γεγονός ότι η πόλη κατοικήθηκε κατά την εποχή του αυτοκράτορα Ηρακλείου.
Στο νησί κατά τη διάρκεια της βασιλείας της δυναστείας των Κομνηνών, ( κυβέρνησε την Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1081-1185 και αργότερα το 1204-1261 ) πραγματοποιήθηκε ανοικοδόμηση νέων ναών και προτού φθάσουν οι Σελτζούκοι Τούρκοι οι κάτοικοί της την εγκατέλειψαν το νησί
Οι τουρκικές επιδρομές στον κόλπο της Μάκρης κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων (14 ου αιώνα) είναι γνωστοί,
Εγκαταλείφθηκε κατά τους επόμενους αιώνες, μια ένδειξη είναι η έλλειψη οχυρώσεων, τόσο απαραίτητη σε αυτήν την περιοχή και σε αυτούς τους αιώνες
3.ΛΕΒΙΣΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
. Το Λιβίσσι στην θέση που ήταν το 1923 εμφανίζεται σε δεκάδες χάρτες από το 19 ου αιώνας; και καταγράφεται ως Hibisi, Hibissior Livissi (De la Rochette, 1791), Hibitsi, Levise, Livisi (Grasl, 1860) και Levizi- Kaya στους χάρτες του 18ου έως 20ου αιώνα.
Πολλά από τα απομεινάρια του Λειβισίου κτίστηκαν τον 18ο αιώνα
Θεωρείται ότι είναι η ανασυγκρότηση-μετεγκατάσταση του Βυζαντινού Λεβισσού, όταν οι κάτοικοί του προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο σε μια πιο ασφαλή ενδοχώρα, σε μια τοποθεσία που δεν ήταν ορατή από τη θάλασσα και τους πειρατές.
Κατά τον Σοντίνι, αυτή η μετακίνηση προς το εσωτερικό έγινε στο 2ο μισό του 17ου αιώνα ή στις αρχές του 18ου αιώνα.
Υποθέτουμε ότι τα χριστιανικά ανάγλυφα που είναι χτισμένα στα τείχη των σπιτιών στο Λιβισι προέρχονται από τη Βυζαντινή Λεβυσό.
Το Λιβίσι, λοιπόν, πρέπει να είναι ένας από τους λίγους ελληνικούς οικισμούς στη Μικρά Ασία, των οποίων οι κάτοικοι που γνωρίζουμε προέρχονταν από έναν γνωστό βυζαντινό οικισμό. Αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί και σύμφωνα με τη γλωσσολογία.
Η διάλεκτος που ομιλείται στην ελληνική κοινότητα του Λιβισσίου στη Λυκία δεν έχει καμία σχέση με τις διαλέκτους των γειτονικών νησιών, παρά τη γεωγραφική της θέση και τις τοπικές παραδόσεις, αλλά πρέπει να θεωρηθεί ως μια αυθεντική ασιατική διάλεκτος».
Λέγεται δε ότι υπάρχουν μαρτυρίες, για το σκοπό αυτό, των «γονέων και προγόνων στο Λιβήσι» και «όλοι οι πρόγονοι προέρχονταν από τη Λειβίση
Οι κάτοικοι του Λιβισσίου καταγράφουν ότι ένα τρίπτυχο εικονίδιο με τις μορφές της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Σάββα βρέθηκε στο «νησί του Αγίου Νικολάου» και ότι μεταφέρθηκε στο Λιβίσσι Οθωμανική περίοδος
Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Το χωριό εκκλησιαστικά υπαγόταν στη Μητρόπολη Πισιδίας από το 1790, γεγονός που οδήγησε πολλούς στο λάθος να εντάσσουν το Λιβίσι και τη Μάκρη και γεωγραφικά στην Πισιδία.
Πάνω από 20 εκκλησίες και παρεκκλήσια χτίστηκαν στο χωριό και στην πεδιάδα –
— Ταξιάρχες (αρχάγγελος Μιχαήλ) – η «Άνω» εκκλησία)
Βρισκόταν κοντά στην κεντρική πλατεία του Στούμπου,
– Η Κάτω Παναγιά, αφιερωμένη στα Εισόδεια της Παναγίας.
και «Παναγία Πυργιώτισσα» – η «κατώ» εκκλησία –
Ακόμη υπήρχε η Αγία Άννα, ο Άγιος Γεώργιος κ.α.)
Πολλά μικρότερα εκκλησάκια σώζονται ακόμη ανάμεσα στα σπίτια του οικισμού, στον Κάμπο αλλά και αρκετά έξω από τα στενά οικιστικά όρια, ενώ άλλα είχαν καταστραφεί.
ΠΑΙΔΕΙΑ
Το Λιβίσι, είχε Αρρεναγωγείο, Παρθεναγωγείο και Αναγνωστήριο, στα πρότυπα λειτουργίας της εκπαίδευσης των χριστιανικών κοινοτήτων της Μικράς Ασίας
στο Λιβίσι ήδη από τον 19ο αιώνα λειτουργεί Νηπιαγωγείο για την υποστήριξη της ελληνικής γλώσσας.
Στα 2 σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης που λειτουργούσαν για τα αγόρια το 1868, υπήρχαν 253 μαθητές , το 1896 είχαν 400 μαθητές και κατά το 1910 οι μαθητές είχαν φτάσει στους 440 όπου υπήρχαν και 5 δάσκαλοι.
Στο παρθεναγωγείο υπήρχαν 250 μαθήτριες με 3 δασκάλες
Οι εκπαιδευτικοί σπουδάζουν στο Αρσάκειο της Αθήνας και στο Ιεροσπουδαστήριο της Σάμου με την υποστήριξη του Συλλόγου «Ανατολή» και τη γενναιόδωρη παροχή υποτροφιών από τον Χατζη-Νικόλα Λουϊζίδη και τη σύζυγό του Καλλιόπη. Το ζεύγος Χατζη-Νικόλα Λουϊζίδη υπήρξαν οι σημαντικότεροι ευεργέτες του Λιβισιού και της Μάκρης, στων οποίων την οικονομική βοήθεια οφείλεται η ανοικοδόμηση των σχολείων των δύο χωριών.
Το 1907 οι δάσκαλοι του χωριού οργανώθηκαν στον «Σύνδεσμο Εκπαιδευτικών Λιβύσι».
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Το Λιβισί αναπτύχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους ελληνικούς οικισμούς της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας χάριν της εργατικότητας των κατοίκων του.
Στον Κάμπο του Λιβισιού καλλιεργούνταν οπωροφόρα, αμπέλια και λαχανικά.
Το Λιβίσι είχε ένα περιορισμένο αριθμό μαγαζιών σε σχέση με τη Μάκρη του τέλους του 19ου και αρχών του 20ου αι, οπότε η Μάκρη παίρνει τη σκυτάλη της ανάπτυξης, ωστόσο γύρω από το κεντρικό σημείο αναφοράς της πόλης του Λιβισιού υπάρχουν καφενεία, ραφεία, κρεοπωλεία, φούρνοι και φαρμακείο.
Οι Λιβισιανοί ήταν κυρίως μετακινούμενοι τεχνίτες (γανωτές, μαραγκοί, χτίστες, παπουτσήδες),
ΔΙΩΞΕΙΣ
Τα προβλήματα για κατοίκους του Λιβισίου όπως και τους άλλους Έλληνες της Δυτικης Μ. Ασιας άρχισαν το 1914, όταν οι Τούρκοι άρχισαν τους διωγμούς.
Τις επόμενες χρονιές, πολλές οικογένειες εκτοπίστηκαν στα Ανατολικά και δεν γύρισαν ποτέ.
Το 1919 ήταν μια δύσκολη χρονιά για τους Έλληνες της περιοχής, καθώς εξορίστηκαν όλοι οι άντρες ηλικίας από 13 έως 70 ετών.
Κάποιοι από τους εναπομείναντες κατοίκους άρχισαν να εγκαταλείπουν τον τόπο τους, ενώ οι τελευταίοι έφυγαν μετά την Μικρασιατική καταστροφή με την ανταλλαγή πληθυσμών. Έκτοτε το Λιβίσι ερήμωσε. Ο θρύλος του στοιχειωμένου χωριού Οι Έλληνες που έφυγαν από το Λιβίσι σκορπίστηκαν.
Οι διώξεις των κατοίκων του Λιβισίου, αλλά και της γειτονικής Μάκρης εντάσσονται στο ευρύτερο σχέδιο των Νεοτούρκων να εκκενώσουν τα πλούσια παράλια από τους Έλληνες κατοίκους τους. Οι διωγμοί στην περιοχή άρχισαν το 1914 με τον εγκλεισμό των κατοίκων στη Μάκρη. Το 1916 πολλές οικογένειες οδηγήθηκαν στο Ντενιζλί με τα ποδια που βρισκεταια σε απόσταση 240 χιλιομέτρων από το Λιβίσσι, μετά από πορεία έξι ημερών . Το 1917 άλλοι κάτοικοι οδηγήθηκαν στα χωριά Χουρουτούμ, Ατζί Παγιάμ και Στεφενή, επίσης κοντά στο Ντενιζλί. Το 1919 εξορίστηκαν οι άντρες ηλικίας 13- 70 χρόνων και το 1921 οι εναπομείναντες 480 (στο στο Ικόνιο απόσταση 500 χλμ σήμερα, την Καισάρεια 600 χλμ. και τελικά – μετά από 55 ημέρες πορεία – στο Χαμητιέ της Συρίας, όπου παρέμειναν έως τον Νοέμβριο του
ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1922
Το 1922 οι Λιβισιανοί εγκαταλείπουν την πατρίδα τους κι έρχονται πρόσφυγες στην Ελλάδα, έρχονται σχεδόν αποκλειστικά γυναικόπαιδα
Όσοι διασώθηκαν από τους εξορισθέντες έρχονται στην Ελλάδα μετά τη συνθήκη ανταλλαγής, και αναζητούν τις οικογένειές τους.
Οι πρόσφυγες από το Λιβίσι ίδρυσαν το Νέο Λειβήσι, που ανήκε στην κοινότητα Μαρκόπουλου. Επίσης Λιβισιανοί εγκαταστάθηκαν στον Αγ. Γεώργιος Φωκίδας και την Ιτέα όπως και στην Εύβοια (Φάρακλα) ,την Ιεράπετρα Κρήτης, το Πλατανάκι Θηβών,, Λάρισα στη Ρόδο, το Καστελόριζο, την Τήνο, κ.α. Κάποιοι επίσης πριν και μετά το 1922 εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο, Νότια Γαλλία, Αυστραλία.
Όσοι έφτασαν στην Αττική κατέληξαν στη σημερινή Νέα Μάκρη και τον Μαραθώνα.
