Του Σταύρου Π.Καπλάνογλου:
Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, όλες οι πληροφορίες που έφταναν, συνέδεαν τις γιορτές της αποκριάς στην Κοζάνη και όχι μόνον , με την Διονυσιακή λατρεία της αρχαιότητος και πάντοτε, έντονη ήταν η αντίδραση της Εκκλησίας στην πραγματοποίηση των διάφορων εκδηλώσεων .
Έτσι, ξεκινώντας την αναζήτηση του Θρησκευτικού πιστευω των Τυρρηνών αναζητήσαμε τους θεούς και τις εκδηλώσεις που θα μπορούσαν να συνδέσουν το τότε με το σήμερα.
Διαπιστώσαμε ότι για δυο τουλάχιστον θεούς, τη Θεά Κυβέλη [Ρέα] και τον Διόνυσο, αλλά και σε δυο, κατ΄άλλους, τρεις, σχετικά, αγνώστους θεούς, τους Κάβειρους να υπάρχουν παραπλήσιες εκδηλώσεις αλλά και ευρήματα λατρείας.
Κοινά η λατρεία της φωτιάς και το άναμμα της ,κοινοί οι χοροί γύρω από αυτούς, και η αθυροστομία, που έχει σχέση με την γενετήσια πράξη,κοινός ο στόχος η ευγονία ,η γονιμότητα ανθρώπων ,ζωών και φυτών. Ακόμη βρεθηκαν αρχαιολογικές ενδείξεις για ύπαρξη ιερού στην Άνω Κώμη του Διονύσου και τις Κυβέλης στην Ποντοκώμη ,στο Βελβενδό και ανάγλυφα και αγαλματίδια στο Δρέπανο τον Άγιο Δημήτριο, στην Ξηρολίμνη Αλλά εκείνο το οποίο συνηγορεί για την λατρεία των 3 μικρών θεών των Καβείρων,είναι το πνεύμα της λατρείας τους στις σημερινές εκδηλώσεις που είναι έντονο καιδιάχυτο.
Οι θεοί αυτοί συνδεόταν άμεσα με τους προαναφερόμενους θεούς .Κάτι τέτοιο φυσικά είδαμε και σε άλλες περιοχές στην Ελλάδα αλλά , εκείνο που ξεχωρίζει στη Δυτ. Μακεδονία είναι η έντονη σύνδεση με την παράδοση. Κυρίως στις απόκριες και όχι κοσμοπολίτικος τρόπος εορτασμού της τύπου Βραζιλιάνικου καρνάβαλου της Πάτρας και άλλων περιοχών.
Ξεκινώντας για σήμερα η αναζήτηση της σύνδεσης των Τυρρηνών και των σημερινών κατοίκων της Δ.Μακεδονίας και σαν συνέχεια της προηγούμενης δημοσίευσης που αναφερθήκαμε στον γεννήτορα των Καβείρων, τον Καδμήλο τον Ερμή εκ Τυρρηνίας θα σταθούμε σε ένα στοίχο του Κλημάτων του Αλεξανδρινού που εζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ στο έργο του ο Προτρεπτικός ΙΙ,19, 1.3.4
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς ή Κλήμης ο Αλεξανδρινός Δίδαξε ως δάσκαλος στην Αλεξάνδρεια αφού πρώτα μεταστράφηκε στον Χριστιανισμό θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους εκκλησιαστικούς Πατέρες.
Υπήρξε δάσκαλος του Ωριγένη ο οποίος και τον διαδέχθηκε.
Στον στοίχο αυτό φαίνεται η σχέση της Τυρρηνίας (Δυτ. Μακεδονία) με τα Μυστήρια, πέρα από την λατρεία της φωτιάς, επικεντρώνεται και σε διάφορα άλλα σημεία των εκδηλώσεων που ο απόηχος φθάνει στις μέρες μας.
Σε αυτό το κείμενο ο Κλήμης ο εξ Αλεξάνδρειας , , αναφέρεται σε ένα μυθικό γεγονός ( τον φόνο ενός αδελφού των Κάβειρων, από τους άλλους δυο. ) που το σώμα του μεταφέρθηκε και θάφτηκε σε περιοχη γύρω από το βουνό των θεών τον Όλυμπο .
Γράφει ο Κλήμης:
“Αφού σκότωσαν τον τρίτο αδελφό, κάλυψαν το κεφάλι του νεκρού με κόκκινο πανί και τον έθαψαν στις παρυφές του Δυτικά του Ολύμπου αφού τον μετέφεραν πάνω σε χάλκινη ασπίδα” , και σε άλλο σημείο, μιλώντας για την κίστη του νεκρού “οι δύο αδελφοκτόνοι, δηλαδή πήραν την κίστη, στην οποία είχαν τοποθετηθεί τα γεννητικά όργανα του Διόνυσου, και τη μετέφεραν στην Τυρρηνία, έμποροι ενός τιμημένου φορτίου• εκεί παρέμειναν, ως εξόριστοι, και μύησαν στην πολυτιμότερη διδασκαλία ευσέβειας, δηλαδή τα απόκρυφα όργανα και την κίστη, στους Τυρρηνούς”.
Αν προσπαθήσουμε να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα μελετώντας και αναλύοντας το μικρο αυτό κομμάτι διαπιστώνουμε τα εξής:
ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΔΥΤΙΚΑ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ
Η δυτικά βρισκεται η περιοχη της Περραιβίας (Η σημερινή επαρχία Ελλασόνος ) και βορειοδυτικά σημερινή η περιοχη της Τυρρηνίας η οποία σύμφωνα με τον Στ.Βυζάντιο και όχι μόνον έχει σχέση με την περιοχη της Ελίμειας (Το νότιο κυρίως τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας )
— Η περιοχή της Περραιβίας
Η Περραιβία ήταν αρχαία ελληνική χώρα της Ηπειρωτικής Ελλάδας στα βόρεια της Θεσσαλίας Οι Περραιβοί ήταν περίοικος λαός της αρχαίας Θεσσαλίας. Σήμερα ταυτίζεται με την επαρχία Ελασσόνας.
Την εποχή των Πελασγών εκεί υπήρχε και το πρώτο μαντείο της Δωδώνης που προσεύχονταν και θυσίαζαν σε ανώνυμους θεούς αλλα και στον Δία πριν μεταφερθεί γύρω στο 500 π.Χ. στην Ήπειρο, μετά την καταστροφή του από τον λαό των Λαπήθων.
Στον Δία αυτής της Δωδώνης προσευχήθηκε ο Αχιλλέας, όταν ο Πάτροκλος βγήκε να πολεμήσει στη θέση του «Ζευ άνα, Δωδωναίε, πελασγικέ…», κάνε να νικήσουν οι Αχαιοί και να γυρίσει πίσω σώος ο Πάτροκλος.
Αρχαιότερες πόλεις της Περραιβίας που μνημονεύει ακόμα και ο Όμηρος ήταν η Κύφος και η “δυσχείμερος Δωδώνη” (η θεσσαλική) των οποίων οι κάτοικοι Αινιάνες (Αινιάνες) και “μενεπτόλεμοι” (= ατρόμητοι), Περραιβοί είχαν συμμετάσχει στην εκστρατεία στην Τροία υπό τον Γουνέα,
Κατά το 5ο αιώνα π.Χ. η Περραιβία εκτεινόταν μεταξύ του Ολύμπου και του Πηνειού περιοριζόμενη γεωγραφικά από τις διαβάσεις των Τεμπών, της Πέτρας και του Σαρανταπόρου
Κύριες πόλεις της Περραιβίας ήταν τότε το Πύθιο, η Δολίχη και η Άζωρος που αποτελούσαν και την λεγόμενη Περραιβική Τρίπολη. Άλλες αρχαίες πόλεις ήταν Χυρετίαι, (σημ. Δομένικο ) , Άργισσα,( αργότερα Λειμώνη ή Ηλώνη) , Όρθη,( αργ.Φάλαννα) Γυρτώνη (αργ. Άργουρα) και Ολοσσών (σημ Ελασσόνα),το Ερεικίνιον και άλλες
Ήταν ένα μέρος με άμεση σύνδεση με την κατοικία των Θεών που βρισκοταν στους Δυτικούς πρόποδες του Ιερού βουνού των αρχαίων Ελλήνων
— Η περιοχή της Ελίμειας
Το βασίλειο Ελιμείας ή Ελιμιώτιδας, , κατείχε το νοτιότερο τμήμα της Άνω Μακεδονίας, δεξιά και αριστερά του μέσου ρου του Αλιάκμονα, με τις πεδιάδες και τις κοιλάδες που σχηματίζει . Απλωνόταν στη σημερινή περιφέρεια των Νομών Γρεβενών και Κοζάνης. Πρωτεύουσά της ήταν η Ελίμεια και άλλη σημαντική πόλη η Αιανή. Οικιστής της Ελιμείας θεωρείται ο ήρωας Έλυμος, βασιλιάς των Τυρρηνών. Γιος του ήταν ο Αίανος ή Αιανός, ο οποίος ίδρυσε στην Ελιμιώτιδα τρεις πόλεις που έφεραν το όνομά του.
Ο ΙΔΙΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΥΡΡΗΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΤΥΡΡΗΝΟΥΣ
Ο στίχος του Κλήμη του εξ Αλεξάνδρειας , στο εργο Προτρεπτικός ΙΙ,19, 1.3.4 , μιλά για Τυρρηνία και Τυρρηνούς για τους οποίους ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει ότι ειναι οι ιδρυτές της Αιανής ,το ίδιο βλέπουμε να αναφερει το λεξικό του 1841 γράφοντας Τυρρινοί αρχαίος λαός της Δ .Μακεδονίας
ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΟΤΙ ΕΜΕΙΝΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΞΟΡΙΣΤΟΙ ΚΑΙ ΔΙΔΑΞΑΝ ΤΗΝ ΕΥΣΕΒΕΙΑ ΣΤΑ ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΙΣΤΗ ΣΤΟΥΣ ΤΥΡΡΗΝΟΥΣ
Η ευσέβεια προφανώς είχε σαν συνέπεια και την λατρεία του Διονύσου και την αποδοχή όλων των εκδηλώσεων που αποκαλούμε Διονυσιακές εκδηλώσεις
Χαρά , ευδαιμονία ,αθυροστομία
ΑΠΟΚΑΛΕΙ ΤΗΝ ΚΙΣΤΗ ΤΙΜΗΜΕΝΟ ΦΟΡΤΙΟ & ΓΕΝΝΕΤΗΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
Όλες οι γιορτές στην αρχαιότητα αλλά και στους νεότερους χρόνους ,ουσιαστικά απέδιδαν τιμή με τους εορτασμούς σε γεννητικά όργανα, συνεχίζοντας να εφαρμόζουν την διδασκαλία από τους Καβείρους
Πιο χαρακτηριστική περίπτωση σήμερα ειναι το ” μπουρανί ” του Τυρνάβου που βρίσκεται Νοτιοδυτικά και έχει τις ρίζες του στην Διονυσιακή λατρεία ,στο μπουρανί σύγχρονα με τις γιορτές άναβαν και φωτιές ,γεγονός που τις συνέδεε με ότι συμβαίνει και στην Δ.Μακεδονία.
Δηλαδή σε όλα αυτά που συμβάλουν με την παρουσία στον άνθρωπο ,(όπως και τα αντίστοιχα όργανα στα ζώα ,και τα φυτά ) στην αναπαραγωγή και την συνέχιση της ζωής πάνω στον πλανήτη που λέγεται γη
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΘΕΟΣ ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΑ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ
O θεός Διόνυσος ή Βάκχος είναι μία μυθική Θεότητα της Αρχαίας Ελλάδας, γνωστός ως ο Θεός του κρασιού και του γλεντιού. ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα π.Χ.
Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται με τη γονιμότητα, μέσω του εκπληρωμένου έρωτα .
Η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας.
Προς τιμήν του διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ’ αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
Κοινό στοιχείο στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της οργιαστικής φρενίτιδας, που απελευθερώνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος.
ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥ
— Δενδριτης
Με έμβλημα τον φαλλό, το δένδρο -εξ ου και η προσωνυμία δενδρίτης- ή τον ταύρο είναι θεός της γονιμότητας και προστάτης των καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου. Με τον Διόνυσο θεό των δένδρων και των φυτών πραγματοποιείται η επιστροφή στο «ζωώδες πάθος» της φύσης, μακριά από τους περιορισμούς και τις αποκρυσταλλώσεις που επιβάλλει ο εξορθολογισμός
— Ο ενθουσιαστικός Διόνυσος
Με εμβλήματα τον θύρσο και τη δάδα, όπως επίσης την ακολουθία, των Μαινάδων, των Βακχών, των Θυιάδων, των Ληνών και των Βασσαριδών, όπως τις μετέφερε η μυθολογική αφήγηση
— Σαν οντότητα του Κάτω Κόσμου
Σε αυτη φερει την προσωνυμία Ζαγρεύς (ο μέγας κυνηγός). Είναι γιος του καταχθόνιου Δία και της Περσεφόνης
Διόνυσος
Ηταν ο γιος του Δια και της Σεμέλης κόρης του Κάδμου
Ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της Σεμελης μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος
Από το γεγονός ότι ο Διόνυσος ότι γεννήθηκε ανάμεσα στα αστροπελέκια του Δία και την πυρκαγιά του ανακτόρου, ο Διόνυσος έφερε την επωνυμία πυριγενής
Γυναίκα του ήταν η Αριάδνη από την οποία είχε 7 παιδιά τους Στάφυλο, Θόαντα, Οινοπίων, Πεπάρηθο και Ευάνθη, Λάτραμυ, και την Ταυρόπολη
Η ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΙΟΝΥΣΟ
Τα χαρακτηριστικά της Διονυσιακής λατρείας ειναι ολοφάνερα στους τωρινούς Μασκαράδες, Κουδουνοφόρους, Καρνάβαλους Ακόλουθους του θεού Διονύσου, με τα προσωπεία, τους Χορούς με χτυπήματα της γης, με τα πόδια για να ξυπνήσει η γη και να αναβλαστήσει,Καλοπέραση, φαγητό, οινοποσία .Θύμιση και εξευγενισμός νεκρών, τα Ψυχοσάββατα, ξεφάντωμα ζωντανών,Φωτιές ανάβουν στα σταυροδρόμια ,το άρμα του καρνάβαλου
Ενδεικτικά παραδείγματα
— Η Κοζάνη είναι γνωστή για το έθιμο του Φανού. Ο Κοζανίτης Νάσος Αλευράς αναφέρει ότι η λέξη φανός βγαίνει από το φαίνω («φαίνομαι από μακριά»). Το έθιμο κορυφώνεται τη νύχτα της Μεγάλης Αποκριάς, «που ανάβουν οι φανοί στις γειτονιές, και γύρω-τριγύρω, τραγουδούν και χορεύουν οι εορταστές. Κι έτσι δείχνει μια εικόνα, που πολύ θυμίζει κάτι ανάλογες πολεμικές γιορτές της αρχαίας Ελλάδας. για καποιους θεωρειται οτι αντιστοιχει στον πυρρίχιο χορό των αρχαίων Ελλήνων». Ο κορυφαίος του χορού ξεκινούσε ένα τραγούδι και το επαναλάμβαναν οι υπόλοιποι και ύστερα ξεκινούσε ο χορός.
— Στη Σιάτιστα κορυφώνονται με τα «Μπουμπουσιάρια» σήμερα και ανήμερα των Φώτων. Αργά το απόγευμα οι μεταμφιεσμένοι (κυρίως γυναίκες) γλεντούν στην πλατεία Γεράνειας συνοδεία ορχήστρας με χάλκινα, Σιατιστινό κρασί και παραδοσιακούς μεζέδες, ενώ το ξεφάντωμα συνεχίζεται μέχρι τα ξημερώματα. Ανήμερα των Φώτων οι παρέες των μεταμφιεσμένων συγκεντρώνονται στην πλατεία Γεράνειας και στις 2 μ.μ. ξεκινά η μεγάλη παρέλαση και η τελική αξιολόγηση για τη βράβευση των καρναβαλιστών.
— Στην Καστοριά τα «Ραγκουτσάρια», ένα έθιμο που αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη ανήμερα των Θεοφανίων κι έχει τις ρίζες του στις αρχαίες εθνικές πανηγύρεις που τελούνταν στο πλαίσιο της διονυσιακής λατρείας. Άνδρες και γυναίκες μεταμφιεσμένοι σε ελάφια, τράγους και καμήλες περιπαίζουν τους περαστικούς, χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών και ζητούν δώρα. Τα «Ραγκουτσάρια» κορυφώνονται στις 8 Γενάρη, με την παρέλαση των καρναβαλιστών (1 μ.μ.) και αφετηρία την οδό Μητροπόλεως.
— Στην Φλωρινα Οι φωτιές με την ονομασια ”Μπουμπούνες”είναι ένα έθιμο με παγανιστικές ρίζες, ερευνητές της τοπικής λαογραφίας τις κατατάσσουν στις προχριστιανικές γιορτές της αρχαιότητας και της Ρωμαϊκής περιόδου και τις συνδέουν με τη γονιμότητα και την καρποφορία. Για πολλούς συνδέονται και με το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου, όπου μετά τη μεγαλύτερη νύκτα του χρόνου οι άνθρωποι ετοιμάζονται για την αναγέννηση της φύσης.
— Στον Τύρναβο εκτός Δυτικής Μακεδονίας αλλά Δυτικά του Ολύμπου
Από τα αρχαία «φαλλοφόρια», στο Μπουρανί Την πλέον αθυρόστομη, συμβολική και φαλλική αποκριάτικη τελετή που επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας αποτελεί το Μπουρανί, στον Τύρναβο, που πιθανά αποτελεί την τοπική εκδοχή των αρχαίων Βακχικών συμποσίων
