Kοζανίτικη Αποκριά: Ένας αιώνας άρματα – Το «Σιουρδόμιτρου», το «Μις Κοζάνη» και το «ρίγαν΄ σταμνιά» – Της Ματίνας Τσικριτζή Μόμτσιου

Φώτο: giapraki.com

Το έθιμο του Βασιλιά Καρνάβαλου και της Παρέλασης μεταφέρθηκε στην Ελλάδα από την Ιταλία και κυρίως από τη Βενετία, μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, και γινόταν με εξαιρετική λαμπρότητα αρχικά μόνο στην Αθήνα και την Επτάνησο. Στην Κοζάνη και στην υπόλοιπη Βόρεια Ελλάδα, όπου η Αποκριά ήταν αγροτική στον πυρήνα της, τα αστικά αυτά στοιχεία εισχώρησαν πολύ αργότερα. Αν και ποτέ δεν αποτέλεσαν το βαρύ της πυροβολικό στην πόλη μας, όπου οι Φανοί βασίλευαν σχεδόν …απολυταρχικά, σιγά-σιγά καθιερώθηκαν σαν αναπόσπαστο στοιχείο των εκδηλώσεων και πήραν σημαντική θέση στα δρώμενα της Κυριακής της Μεγάλης Αποκριάς.

Υπάρχουν μαρτυρίες για άτυπες παρελάσεις, για ομάδες δηλαδή μεταμφιεσμένων που παρήλαυναν από τους κεντρικούς δρόμους της πόλης χωρίς καμιά οργάνωση ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Με πρόθεση να σατιρίσουν κυρίως πρόσωπα και πράγματα ή να αναπαραστήσουν θέματα που εκείνη την εποχή φάνταζαν μακρινά και εξωτικά, διάφορες παρέες Κοζανιτών μεταμφιέζονταν όσο μπορούσαν πιο πειστικά και τριγυρνούσαν στη πόλη αποσπώντας το θαυμασμό και τις ενθουσιώδεις επιδοκιμασίες των συμπολιτών τους.

Ο Ι. Α. Ζήγρας σε άρθρο του στην εφημερίδα «Το Φώς» του 1938 αναφέρει ότι τα καρναβάλια «είχαν φθάσει στο ζενίθ τους από το 1900-1906. Τα καρναβάλια της τότε εποχής αποτελούσαν ολοκλήρους θεατρικάς παραστάσεις. Εγίνοντο λ.χ. παραστάσεις της Γενοβέφας μέσα στο δάσος με το ελάφι της, των αγρίων με βασιλέα των αγρίων τον επιζώντα Θωμάν ή Τσιώμον Ιωαννίδην, της ανακαλύψεως της Αμερικής, των ΣΣπαρτιατών με τα ηρωικά των κατορθώματα, του περιφήμου «σιδηροδρόμου» όπως τον εφαντάζοντο τότε , που ούτε καν τον είχαν δει οι σατυρίζοντες αυτόν κλπ. Ακόμη εγίοντο και αναπαραστάσεις γάμων, που όποιος δε θυμόταν ότι ήτο Αποκριά, τους έπαιρνε για αληθινούς…»

Ο ίδιος μνημονεύει το γάμο του Ψέκα, μια σκληρή φάρσα εις βάρος ενός αφελούς ερωτευμένου Κοζανίτη, η οποία εξελίχθηκε σε παρωδία γάμου όπου πήρε μέρος όλη η πόλη. Το περιστατικό αυτό, που ο αρθρογράφος τοποθετεί στο τέλος του 19ου αιώνα, συνέβη τη Μεγάλη Αποκριά στην κεντρική πλατεία και μετά τη «στέψη» που έγινε μέσα σε «ακράτητα γέλια… ο κόσμος πήρε το γαμπρό και τη «νύφη» και εγύρισαν όλα τα σπίτια για να φιλήσει χέρι ο γαμπρός όπως ήταν τότε το έθιμο. Εννοείται ότι στο κάθε σπίτι εκερνούσαν κρασιά και μεζέδες. Και έτσι ο γαμπρός όταν έφτασε στο δικό του ήταν τύφλα στο μεθύσι. Τότε εξεσκέπασαν τη νύφη και παρουσιάσθη αντί της Βασίλως ένας άνδρας με δυο πήχες μουστάκια… Την άλλη μέρα ο Ψέκας έσκασε από το κακό του και σε λίγες μέρες όλη η Κοζάνη τον συνόδευσε το δύστυχο στο νεκροταφείο».

Στο ίδιο άρθρο αναφέρονται κάποιοι από τους οργανωτές αυτών των αποκριάτικων γιορτών, οι οποίες και αποτέλεσαν τον πρόδρομο της σημερινής παρέλασης: Δημ. Χαϊδόπουλος, Θωμάς Ιωαννίδης ή Τσιώμους τα Γιουβάνινας, Μάρκος Ματιάκης, Νίκος Γκουζγκούνης, Μάρκος Νάνος, Ντίνας Σακελάρης, Νίκος Τσιμηνάκης, Ζήσης Αγραφιώτης, Αργύρης Παφίλης, Νίκος Φάκας, Νίκος Πάπιστας, Αστέριος Τιάλιος κ.ά.

Από το «Καρναβάλι του Μεσοπολέμου» του Γ. Κορκά μαθαίνουμε ότι ήδη από τη δεκαετία του ’20 οι Κοζανίτες παρουσίαζαν και το Γαϊτανάκι εκείνες τις μέρε, με πρωταγωνιστή άλλοτε τον τσαγκάρη Θανάση Δημόνικα και άλλοτε τους Χαλβατζή, Αλβανό, Σκουτέλα, Κουτζιά, Πατσώνα και Λ. Κορκά. Οι τελευταίοι μάλιστα συνελήφθησαν από την Ασφάλεια όταν ανέβηκαν στη σκηνή του Ερμιονείου να χορέψουν και έδωσαν την εντύπωση ότι κάποιο μήνυμα μεταδίδουν, και μόνο με τη μεσολάβηση του βουλευτή Ν. Κουπαρούσου αφέθηκαν ελεύθεροι.

Στο ίδιο άρθρο διαβάζουμε: «Ο Τριαντάφυλλος Σιαλβέρας ή Μάντζας ή Χούφτας, οδοκαθαριστής, την Αποκριά φορούσε αντιριά, βάφονταν και σιργιανούσε μόνος, γι’ αυτό τον είχαν βγάλει «Χαμένη Μάσκα». Επίσης βαφόταν μαύρος κατράνι ένας Κοζανίτης από το λάκκο του Γιαχνίκα και γύριζε γυμνός, τον αποκαλούσαν Μαλιάρα. Στα νεότερα αψηφώντας το κρύο γύριζε γυμνός κρεμώντας στη μέση κουδούνια ου Κώτσιους ου Ζιάμπας και δεν πλευριτώθηκε ποτέ και είναι σήμερα εν ζωή. Το 1932 οι Γ. Σαμ και Θ. Τσιότσιας φορούσαν ξυλοπόδαρα περίπου δυο μέτρα ύψος και γύριζαν στο τζιαντέ προκαλώντας την περιέργεια μικρών και μεγάλων, οι οποίοι τους ακολουθούσαν και τους εθαύμαζαν»

Από το 1938 και μετά διεξάγονται πλέον οργανωμένες παρελάσεις με μεγαλύτερη ή μικρότεροι επιτυχία. Η αρχή γίνεται με την απόφαση του τότε Δημάρχου Α. Τέρπου και του Δημοτικού Συμβουλίου να επιδιώξει «την αναβίωσιν του Παλαιού εν Κοζάνη Καρναβαλιού και των παλαιών εν γένει εθίμων και ευθύμων παραδόσεων» όπως τονίζεται στο «Πρόγραμμα Εορτής Καρναβαλιού» της χρονιάς εκείνης. Στο ίδιο πρόγραμμα διαβάζουμε ότι μεταξύ άλλων, θα γίνει «βράβευσις τριών καρναβαλιών ή ομάδων (άρματα κλπ.) κατά την επίσημον παρέλασιν του Καρναβαλιού της τελευταίας Κυριακής»

Χρόνο με το χρόνο, νέα θέματα παρουσιάζονται ανάλογα με την επικαιρότητα της εποχής, νέοι τρόποι κατασκευής αρμάτων διαδέχονται ο ένας τον άλλον, νέοι άνθρωποι αναλαμβάνουν να υλοποήσουν διάφορες ιδέες, αλλά μέχρι τη δεκαετία του ’80 χωρίς να υπάρχει υλικοτεχνική υποδομή που να τους υποστηρίζει. Στη «Δυτική Μακεδονία» της 8/3/54 διαβάζουμε ότι εκείνη τη χρονιά «παρήλασαν καουμπόυδες, πολεμισταί Πόντιοι εξ Αγίου Δημητρίου, νυφικές πομπές, καβαλάρηδες, ο Μέγας Αλέξανδρος με το δόρυ του, προπαγανδισταί των Φανών Αλωνιών και Κεραμαριού και πλείστα όσα άλλα μεμονωμένα ωραία καρναβάλια…»

Πολλοί Κοζανίτες με πραγματικό μεράκι και ταλέντο στο στήσιμο αρμάτων και στην ενσάρκωση διαφόρων χαρακτήρων εμφανίζονται αυτό το διάστημα.

Εκτός όσων αναφέρθηκαν μέχρι τώρα αξίζει να μνημονεύσουμε επίσης το Χρήστο Τσιάρα, το Θανάση Μούτο, το Ρούση Πεσλή, τους αδελφούς Χρήστο και Θωμά Τζώνο και το Χρήστο το Γκιθώνα. Ο τελευταίος, ντυμένος μπάμπου δίδασκε στις Κοζανίτισες της εποχής πώς πρέπει να γίνεται το πλύσιμο, το ζύμωμα κι άλλα …χουσμέτια!

Καρναβάλια ή άρματα που έγιναν διάσημα και εντυπωσίασαν το κοινό της εποχής εκείνης ήταν:

• Το εμπόρευμα τ’ πάππ τ’ Βινάγα, «ρίγαν΄ σταμνιά», που περιέφερε πάνω στο γάιδαρο του και διαλαλούσε με σοβαρότητα ανάλογη των περιστάσεων σε όλη την παρέλαση

• Το «Σιουρδόμιτρου» του Κυριάκου Λαβαντσιώτη, το οποίο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στην παρέλαση του 1965 για να μετρήσει τη σιουρδαμάρα των συμπολιτών του, με πρώτον και καλύτερο τον τότε Δήμαρχο Β. Ματιάκη Αναγκάστηκε όμως να το ξαναβγάλει το 1983 για να επαναλάβει τις μετρήσεις και των δημωτών και του δημάρχου Ι. Παγούνη

• Το «Μις Κοζάνη» με την Αλεξάντρα από το Νίσβορο στον ομώνυμο ρόλο

• Περίφημο μεμονωμένο καρναβάλι, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ήταν ο Ζιάμπας μεταμφιεσμένος σε Διάβολο, που επανέλαβε την επιτυχημέη του εμφάνιση και το 1981 με την οργάνωση της Αποκριάς σε νέα βάση.

Ιδιαίτερη θέση στην κατασκευή αρμάτων του ίδιου χρονικού διαστήματος κατέχει ο Νίκος Διάφας με πλήθος δημιουργημάτων: «Το Άρμα του Ήλιου», «Η Επιστροφή της Γενοβέφας», «Ου Ντιντιός τς Νάζους απ’ κατουρούσιν τα σέλνα για να φυτρώσν» «Τα φόρτωσιν στουν Κόκουρα», «Τ’ Αρκουδάκια», «Μις Κοζάνη», «Τιλάλτσιν ου Πασιάς», «Ου Μίτσιας απού κυνηγούσιν τουν Πέρπιρα μι του σνι στου κιφάλ΄ ως τ΄ Γκόμπλιτσα» και το «Τρένο τς Γκόμπλιτσας», εμπνευσμένο ίσως απ΄ το «Τρένου τς Καλαμπάκας» που προαναφέραμε.

Τα τελευταία 30 χρόνια η διαδικασία προετοιμασίας και στησίματος των αρμάτων απομακρύνεται όλο και περισσότερο από εκείνη παλαιοτέρων εποχών και τους οικονομικούς και τεχνικούς περιορισμούς που τις χαρακτήριζαν. Στις αρχές τις δεκαετίας του 80 στήνεται συνεργείο κατασκευής αρμάτων με επικεφαλής το Γιώργο Σολάκη, το οποίο αναλαμβάνει την υλοποίηση των εμπνεύσεων των ομάδων που θέλουν να παρελάσουν. Για μικρό χρονικό διάστημα δραστηριοποιούνται επίσης σαν κατασκευαστές ο Δημήτρης Χατζημανώλης και σε ρόλο περισσότερο μαθητευομένων οι σπουδαστές του ΙΕΚ Καρναβαλικών Κατασκευών Κοζάνης.

Η κατασκευή αρμάτων πάντως κυριαρχείται όλα αυτά τα χρόνια από την παρουσία του Γιώργου του Σολάκη, του γνωστού ως Καλλιτέχνη σε όλους τους εμπλεκόμενους στην Αποκριά, ο οποίος καλείται να ετοιμάσει ολόκληρη την παρέλαση σε λιγότερο από τρεις μήνες, πράγμα που κάνει το έργο του σωστό κατόρθωμα! Ιδιαίτερα πρέπει επίσης να τονιστεί η συμβολή του Βασίλη του Βακρατσά, ο οποίος κυριολεκτικά ψοφάει κάθε χρόνο για να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη διεξαγωγή της συγκεκριμένης εκδήλωσης πέρα και πάνω από όσα επιβάλει η εργασιακή του σχέση με τη ΔΕΠΑΚ.

Η συμμετοχή στη Παρέλαση αποτελεί μια μοναδική εμπειρία τόσο κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας όσο και την ώρα της διεξαγωγής της. Σε μια εποχή όπου οι περισσότεροι άνθρωποι είναι εγκλωβισμένοι σε μια γκρίζα ζωή που δεν τους δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουν ταλέντα και ικανότητες καλλιτεχνικής έκφρασης ή να συνεργαστούν με άλλους στην παραγωγή ενός κοινού στόχου, η προετοιμασία και η στελέχωση ενός άρματος ή πεζοπόρου τμήματος προσφέρει ένα πλαίσιο δράσης πολύ πλούσιο σε χαρές και αξέχαστες εμπειρίες.

Δοκιμάστε και θα κολλήσετε!

Από τη Ματίνα Τσικριτζή Μόμτσιου