Η αρχαία Έφεσος με τον ναό της Αρτέμιδος, ένα από τα 7 θαύματα του κόσμου – Του Σταύρου Π. Καπλάνογλου

Του Σταύρου Π. Καπλάνογλου:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αρχαία Έφεσος ήταν μια ξακουστή πλούσια και ενδιαφέρουσα πόλη με μεγάλη ιστορία που είχε γίνει γνωστή πέραν των άλλων, σε όλο τον κόσμο από τον ναό της Αρτέμιδος, ένα από τα 7 θαύματα του κόσμου.

Η Έφεσος ταυτίζεται με την πόλη Apasha, των Χετταίων .Το όνομα Έφεσος πιθανόν να το πήρε με την άφιξη των Ιώνων τον 11ο αιώνα, ή πριν από αυτούς ,αργότερα θα ονομασθεί Αρσινόεια ,Άγιος Θεολόγος,Θεολόγος και με την άφιξη των Οθωμανών με την παραφθορά του Α.Θεολόγος , Αγιοσολούκ.

Κατοικήθηκε αδιάλειπτα έως τις ημέρες μας, αν και παράκμασε μετά την αραβική κατάκτηση του 654 μ.Χ.

Η ιστορία της είναι μεγάλη και αναγκαστικά θα έχουμε 2 δημοσιεύσεις

Η πρώτη θα αναφέρεται στην ιστορία της Εφέσου από την ίδρυση της μέχρι την Βυζαντινή εποχή και η δεύτερη από την μετονομασία της Άγιος Θεολόγος μέχρι της ήμερες ,που οι Τούρκοι αποκαλούν την διπλανή πόλη των ερειπίων της αρχαίας Εφέσου Selcuk.

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΤΑΝ
Η αρχαία Έφεσος βρισκόταν σε απόσταση 70 χλμ. νότια της Σμύρνης, κοντά στις εκβολές του ποταμού Καΰστρου.

Κατα την αρχαιότητα ήταν κοντά στην θάλασσα,όμως οι συνεχείς προσχώσεις του ποταμού Καΰστρου ανάγκαζε τους κατοίκους κατά μακρά διαστήματα να μετακινούν την πόλη δυτικότερα.

Οικοδομήθηκε αρχικά στις χαμηλές πλαγιές 2 λόφων ( Κορησός και Πρίων)και στη συνέχεια επεκτεινόταν στην εύφορη πεδιάδα της Εφέσου το λεγόμενο Εφέσιο πεδίο

ΟΝΟΜΑΤΑ
Apasha,
Η Έφεσος ταυτίζεται με την πόλη Apasha, που συναντάται στα αρχεία των Χετταίων βασιλέων ως πρωτεύουσα του Μικρασιατικού βασιλείου Arzawa

Έφεσος
Η Έφεσος ήταν μια από τις Αμαζόνες που στους μυθικούς χρόνους περάσαν από την περιοχή και δημιούργησαν αρκετές πόλεις δίνοντας και τα ονόματα τους Έφεσος, Σμύρνη, Κύμη, Μύρινα , Σινώπη κ.α.

Θαλασσόθεα
Η γειτνίαση την αρχαία εποχή με την θάλασσα ,το εντυπωσιακό λιμάνι της και η απολυτή οικονομική και όχι μόνον ταύτιση της με την θάλασσα της είχαν δώσει το προσωνυμία Θαλλασό -Θεα

Μεγάβυζος
Το όνομα αυτό είχε δοθεί κάποια στιγμή προς τιμήν του μεγάλου ιερέα του ναού της Αρτέμιδος

Αρσινόεια ή Αρσινόη
Αρσινόεια έλεγαν την γυναίκα του Λυσίμαχου του στρατηγού του Μ. Αλεξάνδρου και του Αντιόχου έγινε κυρίαρχος της περιοχής και άλλαξε το όνομά της και την ονόμασε Αρσινόεια,.

Άγιος Θεολόγος – Θεολόγος
Κατά την μεταβυζαντινή εποχή είχε απομείνει μικρός οικισμός που αναπτύχθηκε γύρω από τον ναό Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου

Αγιοσολουκ
Αργότερα, όταν στην περιοχή ήλθαν μουσουλμάνοι Τούρκοι, ο οικισμός ονομάστηκε Αγιασολούκ, ονομασία που προήλθε από την παραφθορά της λέξης Άγιος Θεολόγος

ΙΣΤΟΡΙΑ
Στην περιοχή της χώρας της Εφέσου έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική περίοδο, και κυρίως τη Μέση και την Ύστερη εποχή του Χαλκού (2000-1200 π.Χ.).

Και σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις περί της Εφέσου που διέσωσαν οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς ιστορικοί και γεωγράφοι φερόταν να κατοικήθηκε κατά τους προϊστορικούς (μυθικούς) χρόνους από τις Αμαζόνες που κάνοντας επιδρομές στη δυτική Μικρά Ασία και το Αιγαίο ,καταλάμβαναν διάφορες η πόλεις η δημιουργούσαν καινούργιες δίνοντας και τα όνομα τους .

– Χετταίοι
Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα , η Έφεσος ταυτίζεται με την πόλη Apasha, που συναντάται στα αρχεία των Χετταίων βασιλέων ως πρωτεύουσα του Μικρασιατικού βασιλείου Arzawa, στα τέλη του 14ου αιώνα π.Χ.

– Λέλεγες -Κάρες
Γύρω στον 11ο αιώνα π.Χ. υπήρχε στην θέση της αρχαίας Εφέσου εγκατάσταση Λελέγων και Καρών ή Λυδών. οι οποίοι λάτρευαν τη Μητέρα των Θεών Κυβέλη

– Αθηναίοι- Σάμιοι – Αιτωλοί
Σύμφωνα με το μύθο, ήρθαν στην Έφεσο άποικοι Αθηναίοι, Σάμιοι και Αιτωλοί με επικεφαλής τον Άνδροκλο, γιο του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου, εκδίωξαν τους αυτόχθονες από την άνω πόλη, αλλά δεν πείραξαν όσους ζούσαν γύρω από το ιερό της Κυβέλης ,ίδρυσαν την δική τους πόλη . Ταύτισαν τη θεά των αυτοχθόνων με την Άρτεμη και ίδρυσαν σε οχυρή θέση, περίπου 1200 μ. από το ιερό των αυτοχθόνων κατοίκων το Αρτεμισίο.

Ο Άνδροκλος ήταν ο πρώτος βασιλιάς της πόλης. Ηγήθηκε των Ιώνων σε πόλεμο εναντίον των Καρών. με αποτέλεσμα σε μια σύγκρουση τους να φονευθεί

Η Έφεσος υπήρξε μέλος της Ιωνικής Δωδεκάπολης, που προέκυψε από την ένωση ιωνικών κρατών, τα οποία κατέστρεψαν την πόλη Μελίη και δημιούργησαν το Πανιώνιον.

Γύρω στον 8ο π.Χ. αιώνα, η Έφεσος έγινε το οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας

Η Έφεσος ήταν πόλη αφιερωμένη στην Άρτεμη. Η πόλη είχε στην αρχή ένα μικρό ναό, που αργότερα καταστράφηκε, για να κτιστεί το μεγαλόπρεπο Αρτεμίσιο, που η κατασκευή του κράτησε 120 χρόνια.
Ο ναός αυτός, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, ήταν το μεγαλύτερο οικοδόμημα της Ιωνίας.

Το ιερό της Άρτεμης υπηρετούσαν ιερείς και ιέρειες παρθένοι, που ονομάζονταν Μεγάβυζοι.

– Κιμμέριοι
Γύρω στο 640 π.Χ., η Έφεσος και το ιερό της Άρτεμης υπέστησαν την επιδρομή των Κιμμερίων.

– Λυδοί
Ο Πυθαγόρας έγινε τύραννος στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. και ακολούθησε πολιτική κατά των αριστοκρατών. Τον διαδέχτηκε στην εξουσία μια οικογένεια που αποτελούσε κλάδο των Βασιλιδών και είχε δεσμούς με τους βασιλείς της Λυδίας (ο Μέλας ο Πρεσβύτερος ήταν γαμπρός του Γύγη (680-652 π.Χ.),

Κατά τον 6ο αιώνα πέρασε κάτω από την κυριαρχία του Κροίσου, διατηρώντας όμως την αυτονομία της. Περίπου τότε Εφέσιοι

-προφανώς μισθοφόροι- κατά παραχώρηση του Φιλέλληνα φαραώ Άμαση έκτισαν ομώνυμη πόλη στις όχθες του Νείλου ποταμού

Η Έφεσος βρισκόταν πάντα σε καλές σχέσεις με τις Σάρδεις γιατί από εκεί εξαρτιόταν το διαμετακομιστικό εμπόριο που της άφηνε τόσα πλούτη. Οι στατήρες του Φάνη, οι οποίοι είναι από τα πρώτα ελληνικά νομίσματα, εμφανίστηκαν κατά τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται πιθανό πως σχετίζονται με την πόλη της Εφέσου βάσει της παράστασης του ελαφιού που φέρουν και της σύνδεσης του ζώου με την Άρτεμη, προστάτιδας της Εφέσου

– Πέρσες
Πέρασε, στη συνέχεια, διαδοχικά από την κυριαρχία του Κύρου και των επόμενων Περσών βασιλιάδων κι έτσι αποτέλεσε τμήμα του Περσικού κράτους

– Συμμαχία της Δήλου
Το 465 π.Χ. η Έφεσος προσχώρησε στη Συμμαχία της Δήλου
Αποστάτησε το 412 π.Χ

Το 409 π.Χ. ο Αθηναίος στρατηγός Θρασύλλος επιχείρησε να την καταλάβει, χωρίς επιτυχία, ενώ το 407 π.Χ. έφθασε στην πόλη ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος, Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος ακολούθησε μια πολιτική προσεταιρισμού των αριστοκρατών της Μικράς Ασίας, δημιουργώντας πολιτικές ενώσεις που ήταν πλήρως αφοσιωμένης στο πρόσωπό του. Συντέλεσε επίσης στην αύξηση των εσόδων του λιμανιού της Εφέσου και στη γενικότερη ευημερία της πόλης

– Η καταστροφή του ναού της Αρτεμιδός
Ο ναός καταστράφηκε και πάλι το 356 π.Χ., ξαναχτίστηκε και τελικά τα μάρμαρα του μετά την δημιουργία της Κωνσταντινούπολης έγιναν οικοδομικά υλικά για διάφορα βυζαντινά μνημεία..

– Μέγας Αλέξανδρος
Το καλοκαίρι του 334 π.Χ., μετά τη μάχη του Γρανικού, ο Αλέξανδρος εισήλθε στην Έφεσο. Ο Αλέξανδρος , επανέφερε το δημοκρατικό πολίτευμα, χάρισε στην Άρτεμη τον φόρο που πλήρωνε η πόλη στους Πέρσες, διακήρυξε το σεβασμό του στη μακραίωνη ιστορία των πόλεων . Αφού θυσίασε στην Άρτεμη, παρέλασε με το στρατό του σε παράταξη μάχης μέσα στην πόλη και αποχώρησε.

– Ελληνιστική περίοδος
Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου η Έφεσος βρέθηκε για σύντομο διάστημα υπό τον έλεγχο του Περδίκκα, προτού την καταλάβει, μαζί με το σύνολο της Ιωνίας και της Λυδίας, ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος (321/320 π.Χ.).

Το 294 π.Χ., η Έφεσος περιήλθε στην εξουσία του Λυσιμάχου. Αυτός αποφάσισε να δημιουργήσει μια μεγάλη πόλη κοντά στην παλιότερη, η οποία ονομάστηκε Αρσινόη, προς τιμήν της συζύγου του. Για το σκοπό αυτό συνενώθηκαν και οι κάτοικοι της Κολοφώνος, των Φυγέλων και της Λεβέδου.

Η νέα μεγάλη πόλη που δημιουργήθηκε στην θέση της Εφέσου ονομάσθηκε Αρσινόη η Αρσινόεια, από το όνομα της γυναίκας του Λυσίμαχου.

Η συνένωση είχε ευεργετική επίδραση για την ανάπτυξη της πόλης η οποία ξαναβρήκε την παλιά εμπορική της δραστηριότητα. Μετά το θάνατο του Λυσίμαχου (281 π.Χ.), η Έφεσος παρέμεινε ελεύθερη

-Βασίλειο της Περγάμου
Αργότερα συμπεριλήφθηκε στο βασίλειο της Περγάμου και έγινε μια από τις πιο αξιόλογες ρωμαϊκές επαρχίες της Ασίας Ο Άτταλος Γ΄ κληροδότησε με τη διαθήκη του το βασίλειό του στο λαό των Ρωμαίων, ενώ η Έφεσος αφέθηκε ελεύθερη.

– Μιθριδάτης
Το 88 π.Χ. την κατάλαβε ο Μιθριδάτης, μετά όμως από την ήττα του από τις ρωμαϊκές λεγεώνες, εγκαταστάθηκε εκεί το διοικητήριο του Σύλλα.

– Ρωμαίοι
Η αρχαία Έφεσος σε βάθος χρόνου παράκμασε λόγο της καταστροφής του λιμανιού από τις προσχώσεις του ποταμού Καΰστρου.

– Χριστιανοσύνη στην Έφεσο
Η Εκκλησία της Εφέσου ήταν μία από τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες της Μικράς Ασίας και που αποτέλεσε στην συνέχεια μία από τις Επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης στις οποίες στάλθηκε από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη ιδιαίτερη επιστολή «Αποκάλυψη»

Την πόλη επισκέφτηκε επίσης ο Απόστολος Παύλος το 55 μ.Χ.
Σύμφωνα με την παράδοση η πρώτη Χριστιανική εκκλησία στην Έφεσο δημιουργήθηκε τον 1ο αιώνα, από μαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή.

. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των πρώιμων και μέσων βυζαντινών χρόνων περιλαμβάνουν πολλές εκκλησίες, λουτρά, και πολυτελείς κατοικίες.

ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΓΟΤΘΟΙ
Ο σεισμός του 262 μ.Χ και οι επιδρομές των Γότθων οδήγησαν σε εκτεταμένες καταστροφές των περισσότερων μνημείων (Τετράγωνος Αγορά, Στοές του Σεραπείου, Θέατρο, οικίες στη συνοικία της Εμβόλου).

– Βυζάντιο
Κατά την μεταβυζαντινή εποχή είχε απομείνει μικρός οικισμός που αναπτύχθηκε γύρο από τον ναό Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Αργότερα, όταν στην περιοχή ήλθαν μουσουλμάνοι Τούρκοι, ο οικισμός ονομάστηκε Αγιασολούκ, ονομασία που προήλθε από την παραφθορά της λέξης Άγιος Θεολόγος.[
Τώρα απομένουν μόνο ερείπια της αρχαίας πόλης και του ναού, που τα περισσότερα έχουν έρθει στο φως από τις ανασκαφές.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Η Έφεσος δεν υπήρξε μόνον μεγάλο λιμάνι και αξιόλογη εμπορική πόλη αλλά ανέδειξε και ανθρώπους που προσέφεραν στα Ελληνικά γράμματα και τις τέχνες , ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε:

Ηράκλειτος,
Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (αρχ. Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος) ήταν Έλληνας προσωκρατικός φιλόσοφος που έζησε τον 6ο με 5ο π.Χ. αιώνα στην Έφεσο, στην Ιωνία της Μικράς Ασίας. Ήταν απόγονος του ιδρυτή της πόλης, Ανδρόκλου. Αποκαλείται «σκοτεινός» φιλόσοφος εξαιτίας του δυσνόητου τρόπου με τον οποίο γράφει τις απόψεις του, που υφολογικά είναι μοναδικός στην ελληνική λογοτεχνία. Το έργο του, Περί φύσεως, σε ιωνική διάλεκτο, έχει χαθεί. Ο Ηράκλειτος ακολουθεί τους φιλοσόφους της Μιλήτου· οι θεμελιώδεις ιδέες του, που δεν είναι ανάπτυξη της κοσμολογίας των Μιλησίων, δίνουν μια νέα ιδέα του κόσμου.

Καλλίνος ο Εφέσιος
, Λυρικός ποιητής του 7ου αιώνα π.Χ. Υπήρξε ο άνθρωπος που βρήκε την ελεγεία (ποιητικό είδος που εκφραζόταν διάφορα συναισθήματα, πολεμικά,λύπη ,η τρυφερότητα με την ποίηση αυτή αναπτερώνονταν επίσης το πολιτικό φρόνημα και μεταδιδόταν φιλοσοφικές ιδέες
Έχει επηρεασθεί από τον Όμηρο και είχε σαν πρότυπο στην ποίηση τον Τυρταίο

Κατά την επιδρομή των Κιμμέριων στην Έφεσο το 675 π.Χ και προέτρεπε τους νέους της εποχές να υπερασπιστούν την πατρίδα τους Αργότερα έγραψε και ένα λόγο προς τον Δια που τον παρακαλούσε να σώσει την πόλη των Σμυρναίων αναφέροντας πρωτίστως και για την Έφεσο.

Ζεύξις, Ζωγράφος του 5ου αιώνα π.Χ.
Ο Ζεύξις (5ος – 4ος αιώνας π.Χ.) ήταν ένας από τους διασημότερους ζωγράφους της αρχαιότητας,

Παρράσιος, Ζωγράφος του 5ου αιώνα π.Χ.
Ο Παρράσιος ο Εφέσιος, ήταν ο επιφανέστερος ζωγράφος της εποχής του. Θεωρήθηκε ότι έφτασε την απόδοση της ιδανικής ανθρώπινης μορφής στην τελειότητα. Έχουν σωθεί στον Αθήναιο, στο έργο του Δειπνοσοφισταί δύο επιγράμματά του και μέρος ενός τρίτου.

Αγασίας, Γλύπτης του 2ου αιώνα π.Χ.
Το όνομα (1ος π.Χ. αιώνας) του πρώτου έγινε γνωστό από ένα βάθρο ανδριάντα που βρίσκεται στο μουσείο του Αλμυρού (Βόλου) και έχει την επιγραφή «Αγασίας Δωσιθέου Εφέσιος εποίει». Δικό του έργο είναι και ο λεγόμενος «μονομάχος του Μποργκέζε» που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου και θαυμάζεται για την έξοχη ανατομική κατασκευή του. Και στο βάθρο αυτού του αγάλματος είναι γραμμένο το όνομα του Αγασία.

Αρτεμίδωρος ο Εφέσιος, Γεωγράφος του 1ου αιώνα π.Χ.
Ο Αρτεμίδωρος ο Εφέσιος ήταν αρχαίος Έλληνας γεωγράφος που έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ. Ο Αρτεμίδωρος συνέγραψε τα Γεωγραφούμενα (ή αλλιώς Περίπλους) σε 11 βιβλία, έργο που υπήρξε πηγή για τον μεγάλο γεωγράφο Στράβωνα, καθώς και τον Πλίνιο, ενώ φαίνεται ότι είχε επισκεφθεί την Ερυθρά Θάλασσα, την Αίγυπτο, την Ιταλία, την Ισπανία και μέρος του Ατλαντικού Ωκεανού. Από τα Γεωγραφούμενα σώθηκαν ως τις ημέρες μας αποσπάσματα και περίληψη που παραθέτει ο Μαρκιανός

Σορανός ο Εφέσιος, Γιατρός του 1ου αιώνα μ.Χ.
Ο Σορανός από την Έφέσο ήταν αρχαίος Έλληνας γιατρός. Έζησε περ. το 100 μ.Χ. στην Ρώμη. Θεωρείται ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος της προγαληνικής περιόδου της αρχαίας ιατρικής.

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν το 1863 από τον Τζ Τ. Γουντ ,που αναζητούσε το 7ο θαύμα του κόσμου τον Ναό της Αρτέμιδος της Εφεσίας. Μόλις το 1869 βρήκε σε βάθος 8 μέτρων τα ίχνη του ναου,αργότερα βρήκε και το θέατρο της Εφέσου στον δρόμο προς την Μαγνησία οι ανασκαφές συνεχίστηκαν και γίνονται μέχρι και σήμερα
Πολλά από τα μνημεία σώζονται από διάφορες εποχές της ύπαρξής της και και κυρίως από την Ελληνιστική εποχή, την περίοδο του Λυσίμαχου και την Ρωμαϊκή εποχή.
Τα κυριότερα από αυτά είναι:

ΚΤΙΡΙΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΘΕΩΝ.
1.Ιερό και ναός της Αρτέμιδος-
2.Ναός του Δια του Πατρώου στην βόρεια πλευρά του λόφου της Καρίσου.
3.Ναός της Κυβέλης
4.Ναός του Απόλλωνα του Πύθιου
5.Ναός αφιερωμένος στους Αιγυπτίους θεούς
6, Ναός της Εστίας Βουλαίου στην βόρεια αγορά.
7. 2 μικροί ναοί προς τιμήν του Καίσαρα(Divus Julius) και της θεάς Ρώμης
8.Μεγάλος ναός προς τιμήν του αυτοκράτορα Δομιτιανου.
9.Ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού, που άλλοι εκτιμούν ότι μπορεί να έγιναν προς τιμήν της δυναστείας των Σεβήρων (Καρακάλα) ή του θεού Σαράπιδος

Δεν βρέθηκαν μέχρι στιγμής ναοί που αναφέρονται σε αρχαία κείμενα ότι υπήρχαν στην Έφεσο ,Της Αφροδίτης, του Απόλλωνα του Αριστόνακα,του Ικέσιου,του Ασκληπιού,της Αθηνάς ,της Δήμητρας,του Διονύσου, του Δια του Μειλίχιου,των Κάβειρων,κ.α. αλλά και του Μεγάλου Αλεξάνδρου που τον λάτρευαν σαν ήρωα-θεό

ΚΤΙΡΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ
1.Ερείπια της Εκκλησιάς της Θεοτόκου της λεγόμενης ”Εκκλησίας της Συνόδου ” που ήταν ο χώρος όπου έγινε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος το 431 μ.Χ.
Ναός που πρωτοκτίσθηκε τον 2ο αιώνα ,μεγάλωσε σε μέγεθος τον 4αιωνα και βρισκόταν σε λειτουργία μέχρι τον 7 αιώνα μ.Χ.
2. Η Βασιλική του Αγίου Ιωάννου που βρέθηκε στην Βυζαντινή Ακρόπολη ένας μεγάλος ναός που λεγόταν ότι ήταν εφάμιλλος της της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης
3. Το”Σπήλαιο των 7 παίδων που ο Ρωμαίος αυτοκράτωρ Δέκιος έφραξε την είσοδο του ενώ τα 7 Χριστανόπαιδα βρισκόταν μέσα σε αυτό . Χαρακτηρίστηκαν Άγιοι και ίχνη λατρείας στο χώρο βρέθηκαν μέχρι των 17 αιώνα.
4 Δίπλα από το σπηλαίο βρέθηκε Χριστιανικό νεκροταφείο ,περισυλλέχτηκαν 2000 λυχνάρια και η λειτουργία του έφθανε μέχρι το 600 μ.Χ.

ΚΙΝΗΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Το μικρό μουσείο της Εφέσου , στο μεγαλύτερο της Κωνσταντινούπολης και κυρίως στο Βρετανικό μουσείο και στο μουσείο Ιστορίας και της τέχνης της Βιέννης υπάρχουν
από τον χώρο αγάλματα ,γλυπτά,αντικείμενα καθημερινής χρήσεις και λατρείας και άλλα ευρήματα που δείχνουν το επίπεδο της τέχνης και του πολιτισμού των Εφέσιων.