Γράφει ο Βασίλης Αποστόλου (Από το βιβλίο μου ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ)
Γενικά: Ο οικισμός Άγιος Κοσμάς, πρώην Τσιράκι, είναι χτισμένος σε υψόμετρο 950 μέτρων. Βρίσκεται στην κατεύθυνση Γρεβενά – Δασύλλιο – Πεντάλοφος. Εντυπωσιάζει το πάρκο στο κέντρο του χωριού. Ο χώρος διαμορφώθηκε το 2011 από την Τοπική Κοινότητα και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Αγίου Κοσμά. Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών του 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 47 χριστιανοί.
Κοινοτικά: Με το ΦΕΚ 260 Α με ημερομηνία 31-12-1918 αναγνωρίζεται κοινότητα με έδρα τον οικισμό Τσιράχι. Ο οικισμός Βιβίστη προσαρτάται στην κοινότητα Τσιραχίου. Στις 17-10-1919 το όνομα του οικισμού Τσιράχι της κοινότητας διορθώνεται σε Τσιράκι και ομοίως η κοινότητα Τσιρακίου. Στις 1-2-1927 μετονομάζεται σε Άγιος Κοσμάς. Στις 30-10-64 η κοινότητα αποσπάται από το νομό Κοζάνης και υπάγεται στο νομό Γρεβενών. Αναγνώριση του οικισμού Άνω Εκκλησία στις 5-4-81 και προσάρτησή του στην κοινότητα Αγίου Κοσμά. Ο οικισμός Άγιος Κοσμάς στις 4-12-97 αποσπάται από την κοινότητα και προσαρτάται στο δήμο Κοσμά του Αιτωλού.
Υποβολή πίνακα προς την ΙΧ Μεραρχία στις 28-1-31 στην οποία τα απαλλασσόμενα ζώα για την υπηρεσία της κοινότητας ήταν 2 ημίονοι και 47 όνοι.
Ο Νομίατρος υποβάλλει στο Νομάρχη στις 14-2-31 τις αναφορές του ιατρού Τσοτυλίου Γεωργίου Πανταζοπούλου και ζητά να διαταχθούν οι κοινότητες να προχωρήσουν στην πληρωμή του καθότι εμβολιάσθηκαν με δαμαλίδα. Άγιος Κοσμάς 250 άτομα δρχ. 1250.
Στις 29/6/1935 πρόεδρος κοινότητας ήταν ο Σιώμος Γεώργιος, αντιπρόεδρος ο Σβολιαντόπουλος Ιωάννης. Αναθηματική στήλη υπήρχε στις 2-7-36 (60/1975).
Ψήφιση 5000 δραχμών για εγκατάσταση τηλεφώνου με εισήγηση του προέδρου Ι.Σβολιαντόπουλου (Β.Ε 17-1-37).
Οι κάτοικοι της κοινότητος Αγ. Κοσμά στις 10-6-38 αναφέρουν στο Νομάρχη ότι από δεκαετίας περίπου απηγορεύθη τελείως η αιγοβοσκή στην κοινότητα και αντικαταστάθηκαν οι αίγες με λίγα πρόβατα. Προ έτους το Δασαρχείο Γρεβενών απαγόρευσε και την κλαδανομή στα ¾ της περιφερείας της κοινότητος και άφησε ελευθέρα στο ¼ η οποία δεν επαρκεί για τη λίγη κτηνοτροφία προβάτων. Ζητούν να αφεθεί ελευθέρα η κλαδονομή. Αθαν. Γ. Παπαβασιλείου, Γρηγόριος Σιόμου, Ε. Νατσιόπουλος, Αθανάσιος Χρ. Κοτσονίκος, Χριστόδουλος Τόλιος, Δημήτριος Σιώμος (60/1278).
Ο πρόεδρος της κοινότητας στις 24-2-52 αναφέρει στο Νομάρχη Κοζάνης ότι το έτος 1929 το κοιν. συμβούλιο δι’ αποφάσεώς του απαγόρευσε τελείως την αιγοβοσκή επί μία 10ετία, εγκριθείσης υπό του Δασαρχείου Γρεβενών και ήδη είναι εν ισχύει. Επειδή κατά το διάστημα της 20ετίας έχουν αναπτυχθεί τα δάση ώστε ουδεμία βλάβη θα επιφέρουν οι αίγες και επειδή είναι απαραίτητο οι κάτοικοι να διατηρούν λίγες αίγες, παρακαλούν όπως διατάξει το αρμόδιο Δασαρχείο και επιτρέψει να κατέχουν οι κάτοικοι μέχρι 5 αίγες. (60/1051)
Εκπαίδευση: Το 1901-1902 λειτουργούσε Γραμματοδιδασκαλείο με 10 μαθητές (Αδάμου).
Τσιράκιον έχει 250 ψυχάς Ελληνικάς, σχολήν μικτήν τρίτακτον, μαθητάς 20, μαθητρίας 4,διδάσκαλον 1, ιερέα 1. (Μακεδονικόν Ημερολόγιον 1913 σελ.216).
Διχογνωμία μεταξύ των κατοίκων για τον τόπο ανέγερσης του διδακτηρίου. Το μισοφτιαγμένο κτήριο έξωθι του χωρίου βρίσκει πολλούς κατοίκους αντίθετους οι οποίοι ζητούν την ανέγερση εντός του χωρίου (Μ.Β 22-1-1933).
Το κοινοτικό συμβούλιο ενίσχυσε την κρατική αρωγή για την αποπεράτωση του διδακτηρίου με 15.000 δραχμές, ο σύλλογος “Ομόνοια” με το ποσό των 10.000 δραχμών, ο κρατικός προϋπολογισμός 40.000 δρχ. (Β.Ε 20-12-36).
Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: «Στεγάζεται σε δημόσιο οίκημα. Αποτελείται από μία αίθουσα 42 τετραγωνικών μέτρων επιφάνεια. Αριθμός μαθητών 55 με 60. Σημερινό οίκημα ακατάλληλο δια στέγαση του σχολείου, παμπάλαιο και ετοιμόρροπο. Υπάρχει νέο κτίριο ημιτελές του οποίου γίνονται εργασίες υπό του εργολάβου. Οι εσωτερικές εργασίες του πληρούν καθ’ όλα τους όρους της υγιεινής διότι ανεγέρθη βάσει των επισήμων σχεδίων του Σεβαστού Υπουργείου Θρησκευμάτων και Παιδείας» (60/619).
Διάλεξη με θέμα “Η ζωτικότης της ελληνικής φυλής” δόθηκε στην αίθουσα του δημοτικού σχολείου με ομιλητή τον Αθανάσιο Τόλιο. Ο πρόεδρος της κοινότητας Ι.Σβολιαντόπουλος φρόντισε την ώρα της διάλεξης να παραμείνουν κλειστά τα καφενεία και παντοπωλεία (Β.Ε 21-1-37).
Λειτουργία νυκτερινής σχολής το 1938. Αισθητή η αγραμματοσύνη στην περιφέρεια, ως γνωστό οι άνδρες ταξιδεύουν κατά 90% και οι γυναίκες έχουν την οικονομική διαχείριση (Β.Ε 9-1-938).
Εγκαίνια του νέου διδακτηρίου την 30η Ιανουαρίου εορτή των τριών ιεραρχών υπό του δημοδιδασκάλου Θ.Παπαβασιλείου και των μαθητών του (Β.Ε 27-2-38).
Θωμάς Παπαβασιλείου, πτυχιούχος τριταξίου διδασκαλείου, με υπηρεσία 13 ετών, φιλόπονος, ευσυνείδητος, εργατικός, πειθαρχικός, αξιοπρεπής, δραστήριος, διδάσκαλος του 1ταξίου δημ. σχ. Αγίου Κοσμά. Εισήγηση για την απονομή επιδόματος εκ δραχμών 160 μηνιαίως (31-12-1940 ΑΒΕ 70/ΣΑΕ 52).
Το νυν δημοτικό σχολείο χτίστηκε το 1937, κάηκε από τους Γερμανούς το 1944 και ξαναχτίσθηκε το 1952-1953. Λειτούργησε από το 1954 μέχρι το 1989, οπότε έκλεισε λόγω έλλειψης μαθητών. Από το 2007 με την οικονομική βοήθεια της Ν/Α Γρεβενών και με τη φροντίδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Κοσμά, φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο.
Με πρωτοβουλία του διδασκάλου Π.Αντωνόπουλου οι νέοι του χωρίου διοργάνωσαν χορό με μουσική του βιολιστού Λαζ.Πούλιου. Οι εισπράξεις διετέθησαν για τις ανάγκες του σχολείου (Ένωσις 24-1-65).
Ιερά: Άγιος Αθανάσιος (ανηγέρθη το 1750, ανακαινίστηκε τη δεκαετία του 1950, βρίσκεται στην πλατεία του χωριού), Άγιος Αθανάσιος 300 μέτρα νότια του μεγάλου Ναού του Αγίου Αθανασίου. Λέγεται ότι ήταν ξωκλήσι και την εποχή του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα» και η ηλικία του είναι 600 ετών και πλέον. Ανακαινίσθηκε το 2006. Αγία Παρασκευή, ένα μικρό εκκλησάκι, στα βόρεια του χωριού 2 χιλιόμετρα περίπου. Προστάτης του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα» (πανηγυρίζει το χωριό 26 Ιουλίου). Άγιος Νικόλαος, Άγιος Κοσμάς χτίστηκε το 1966-1967 κατόπιν ενεργειών του +Μητροπολίτου Φλωρίνης Καντιώτη, βρίσκεται στην είσοδο του χωριού. Άγιος Ιωάννης (1972). Το εικονοστάσι του Αγίου Ιωάννη χτίστηκε το 1928 από το γλύπτη Γεώργιο Βράγκα (1867-1933). Βρίσκεται έξω από τα κοιμητήρια .Η κατασκευή της κεραμοσκεπής και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου έγινε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Αγίου Κοσμά “Ο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ” το 2013 (http://www.tsiraki.gr).
“Πανηγύρι του Αγίου Πανελεήμονος. Το χωριό κατακλείσθηκε από τους φίλους και συγγενείς των γειτονικών χωρίων Βαντσικού, Στηζαχίου, Βιβίστης, Μπισόβου, Μεγάρων, Λείψη, Κριμηνίου κ.λ.π” (Β.Ε 18-8-1927).
Αφιερωτές στη Μονή Αγίου Νικάνορος για την Α΄ Γραφή 0 και για τη Β΄ 2.
“Με πρωτοβουλία του ιερέως Δημ.Βασιλειάδου λειτουργεί κατηχητικό σχολείο. Πρόσφατη δραστηριότητα επιτροπή από έξι μαθητές συγκέντρωσε δι’ εράνου 65 αυγά τα οποία έστειλε στο Μητροπολίτη Σιατίστης για τους απόρους μαθητές” (Β.Ε 1-1-38).
Κοινοτικό Δελτίο Απογραφής: Πρόεδρος Αθανάσιος Παπαβασιλείου Κατοικίες 103. Κάτοικοι 598. Οικίες καταστραφείσες ολοσχερώς 8 από Γερμανούς στις 7 και 8 Ιουλίου 1944. Νόσος η ελονοσία. Θύματα επτά, 3 άνδρες έγγαμοι αρχηγοί οικογενειών και 4 άνδρες άγαμοι.
Κτηματολόγιο: Η Πρωτοβάθμιος Επιτροπή καταρτίσεως κοινοτικών κτηματολογίων συνεδρίασε στις 27-9-33 στο Ειρηνοδικειακό κατάστημα Πενταλόφου παρουσία των κοινοτικών συμβούλων Σεραφείμ Νατσοπούλου και Ιω. Χρυσοχόου βεβαίωσε τα παρακάτω ακίνητα της κοινότητας: α) κτίριο στην πλατεία χρησιμοποιούμενο άλλοτε δια σχολείο. Προήλθε στην κοινότητα εκ δωρεάς των κατοίκων κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. β) αγροί: Άνω λιβάδια 1 στρ., Αϊ-Παρασκευή 3 στρ., Παλιάμπελα Μοτούλ 1,5 στρ., Προσήλια 1,5 στρ., Αϊ – Γιάννης 1,5 στρ., Γκορτσιές 2 στρ. γ) Βοσκότοποι: Ανήλιο 150-180 στρ., Σμιξώματα 1 στρ. δ) Δασότοποι: Κάτω Ρόγγια 4 στρ. Άνω Ρόγγια. Κοκυνογιά 4 στρ. (60/666).
Μετονομασία: “Όταν ο Κοσμάς ο Αιτωλός περιόδευε, στα μαύρα της σκλαβιάς χρόνια, την Μακεδονία και την Ήπειρο πέρασε και από το χωριό μας το Τσιράκι που είχε πάρει πάλι το όνομα αυτό, διότι μετά την καταστροφή υπό των Αλβανών του πρώτου χωριού Μελιδόνιτσα το οποίον αριθμούσε τριακόσια και πλέον σπίτια εσκόρπισαν οι κάτοικοι και ίδρυσαν τα σημερινά γύρω χωριά έμειναν δε 5-6 και ξανάχτισαν συνοικισμό στο ίδιο μέρος. Για αυτό οι διαβάτες τούρκοι λέγανε έμεινε “τσιράκι” δηλαδή το ελάχιστο μέρος.
Αφού ο Κοσμάς κατέλυσε στο χωριό και συνάθροισε τους κατοίκους τους ενεθάρρυνε να μείνουν πιστοί στη θρησκεία και να μη παρασυρθούν από τα κηρύγματα των αλλοφύλων και ότι προπαρασκευάζεται η επανάσταση του Γένους και θα εθραύοντο τα δεσμά της τυραννίας, ίδρυσε και σχολείο υπό την εποπτεία του τότε ιερέως. Επειδή δε έφυγε με τις καλύτερες εντυπώσεις εις ανάμνηση ενέπτυξε επί δενδρυλλίου, σταυρόν σιδηρούν και ως σημείον διαβάσεώς του, επί της Δυτικής πλευράς του χωρίου και εις την κεντρική είσοδον.
Το Δέντρον εμεγάλωσε και έγινε ο ονομαστός Τσέρος με τον σταυρό τον οποίο νοσταλγούν οι ξενιτεμένοι μας που κατά τον ερχομό πρώτα αυτόν αντικρίζουν. Προ μηνός όταν φυσούσαν δυνατοί άνεμοι έσπασαν τον κορμόν επί του οποίου υπήρχε ο σταυρός, ευρεθείς δε παρεδόθη τω Προέδρω ίνα εμπηχθή και πάλιν εις περίβλεπτον κλώνον του ιδίου δένδρου δια να μας θυμίζει την διάβασιν του εθνικού εργάτου και Αγίου μετέπειτα Κοσμά του Αιτωλού και συνεχίζει την παράδοσίν του το ζωντανόν αυτό σύμβολον μαζί με την νέαν ονομασίαν. Να γιατί το χωριό μας μετονομάσθη Άγ.Κοσμάς Α. ΤΟΛΙΟΣ” (B.E 16-5-37).
Οικονομία: Η πλειονότητα των κατοίκων ασχολούνταν με τη μαστορική, ελάχιστοι με την κτηνοτροφία και γεωργία και την μελισσοκομία. Λειτουργούσαν δύο νερόμυλοι εκ των οποίων ο ένας εκκλησιαστικός (Παπαδημητρίου. Σελίδες Ιστορίας Γ. σελ. 42).
Η προβλεπόμενη παραγωγή για καλλιέργειες το 1933 ήταν σε οκάδες καπνός 30, σταφυλές φαγητού 6000, ρόβη 5.000, αραβόσιτος ξηρικός 56.800.
“Δέκα μαστόροι από τον οικισμό εργάζονται στην Αταλάντη. Τις μεγάλες γιορτές συντρώγουν όλοι μαζί με πλούσιο φαγοπότι και οινοποσία” (Β.Ε 7-2-37).
«Τεχνίτες της πέτρας (1840-1940)
Γεώργιος Μεσίκας. Στο Νομό Κοζάνης, έχτισε το διδακτήριο και το ισόγειο του νέου οικοτροφείου Τσοτυλίου. Έχτισε τα δημοτικά σχολεία της Απιδέας Βοΐου, του Τρανόβαλτου και Μικρόβαλτου Σερβίων, τα προπύλαια των διδακτηρίων της Χρυσαυγής Βοΐου. Στο Νομό Γρεβενών, έχτισε τις εκκλησίες των Κυδωνιών, της Αβδέλλας, και της Κυρακαλής, τα σχολεία του Περιβολίου, του Μεσολάκου, του Κοσματίου, της Αβδέλλας, του Παλαιοχωρίου και των Πριονίων.
Χριστόδουλος Τόλιος. Κατασκεύασε τη λαξευτή σκάλα που ανεβαίνει στη μονή της Μεταμόρφωσης των Μετεώρων. Με τη χρήση κρεμαστής σκάλας στο ίδιο μοναστήρι, αναστήλωσε και ανακαίνισε πολλά από τα κτίριά του. Επίσης αρμολόγησε την εξωτερική επιφάνεια του πύργου, ύψους είκοσι πέντε μέτρων. Στο υπέρθυρο της εισόδου του μοναστηριού υπάρχει μπρούτζινη επιγραφή με το όνομά του.
Στέργιος Λάζος. Κατασκεύασε τη γέφυρα Μοναχιτίου.
Πέτρος Λάζος. Έστησε το γεφύρι στη Βουχωρίνα Βοίου.
Απόστολος Τόλιος. Κατασκεύασε την εκκλησία του Αγίου Νικάνορα στη Ζάβορδα και το κωδωνοστάσιο στην εκκλησία του Προσβόρου.
Γρηγόριος Σιώμος. Έργο του είναι η τοξωτή γέφυρα προς το Πρόσβορο.
Δημήτριος Μελτσάκος. Ο παλαιότερος όλων των μαστόρων, που εργάσθηκε στην Κων/πολη, μαζί και με άλλους χωριανούς.
Ο Γεώργιος Λάζος (Βράγκας) γεννήθηκε στον Άγιο Κοσμά Γρεβενών στα 1867. Τα έργα του: «α)Ιεροί Ναοί: Ο Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου Λούβρης Τσοτυλίου, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στο χωριό Ευαγγελισμός Ελασσόνας, Εισοδίων της Θεοτόκου και Αγίου Αθανασίου Ελάτου, η Κοίμηση της Θεοτόκου των Πυλωρών, του Ναού Αγίου Δημητρίου Κορυφής, Κοίμηση της Θεοτόκου Τρικόρφου, τα πελεκητά μέρη μέχρι τη βάση του ναού Ευαγγελιστρίας Γρεβενών. Όλοι οι ναοί είναι τρίκλητες βασιλικές, με πέτρα πελεκητή και προεξέχοντα μεγάλα αγκωνάρια, με σκεπή σαμαρωτή χωρίς τρούλο (εξαίρεση ο Ναός της Ευαγγελίστριας Ελασσόνας που έχει τρούλο), με παραστάσεις και υπέρθυρα στις εισόδους που είναι μονοκόμματα και διακοσμημένα. β)Μονοκόμματα λίθινα εικονοστάσια: Το εικονοστάσι του Αγίου Γεωργίου Κυπαρισσίου Γρεβενών, της Κοίμησης της Θεοτόκου Χρυσαυγής Βοΐου, του Αγίου Ιωάννη Αγίου Κοσμά Γρεβενών, και τα τρία εικονοστάσια έχουν στη βάση ολόσωμα λιοντάρια. γ)Λιθανάγλυφα υπέρθυρα: Το σκαλιστό υπέρθυρο στα Εισόδια της Θεοτόκου, στο χωριό Εκκλησίες, η εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας στον Ιερό Ναό της Παναγίας στο Τρίκορφο Γρεβενών, η φυτική κόσμηση, ο Σταυρός και την επιγραφή στον Ιερό Ναό της Λούβρης Τσοτιλίου, η εικόνα του Αρχάγγελου Γαβριήλ στην είσοδο του κοιμητηρίου της Χρυσαυγής Βοίου. δ)Μονοκόμματα λίθινα μανουάλια: Στον ναό του Αγίου Δημητρίου Κορυφής Βοίου και του Αγίου Αθανασίου Αγίου Κοσμά Γρεβενών. ε)Κωδωνοστάσια: Στο Ναό Αγίου Νικολάου Δασυλλίου Γρεβενών, της Αγίας Παρασκευής Ροδοχωρίου Κοζάνης και Αγίου Γεωργίου Κυπαρισσίου Γρεβενών. στ)Δημοτικά σχολεία: Τρικώμου, Σπηλαίου, Οροπεδίου, Συνδένδρου, Κηπουριού και τα προπύλαια του σχολείου Κορυφής Κοζάνης. ζ)Πέτρινα τοξωτά γεφύρια: Αγίου Κοσμά-Κυπαρισσίου (Παπατάκη) και Μόρφης-Χρυσαυγής (Βοΐου). Έκανε επίσης, εντοιχισμένες παραστάσεις σε σπίτια, εξωτερικές και εσωτερικές. Τον τάφο και την προτομή του άτυχου νέου Βασίλη Γκισάκη στη θέση Καστελάνος (σύνορα Καλλονής-Κυπαρισσίου-Προσβόρου και Μεγάρου). Τις κολώνες της βρύσης στην πλατεία των Κυδωνιών Γρεβενών, καθώς τζάκια και τζακόπετρες σε πολλά σπίτια της περιοχής μας».
Πληθυσμός: 1913=265. 1920=263. 1928=255. 1940=214. 1951=98. 1961=116. 1971=70. 1981=88. 1991=89. 2001=68. 2011=75.
Σύλλογοι: Σύλλογος Αγ. Κοσμά η «Ομόνοια » (24-6-1930). Σήμερα στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγίου Κοσμά Γρεβενών “Ο Άγιος Αθανάσιος” με ημερομηνία ιδρύσεως 12-2-1967. Διατηρεί λαογραφικό μουσείο το οποίο εγκαινιάσθηκε στις 27 Ιουλίου 2008. Περιλαμβάνει: οικιακές συσκευές, αγροτικά και κτηνοτροφικά εργαλεία, υφαντά, κεντήματα, παραδοσιακές φορεσιές, αρχείο δημοτικού σχολείου. Με πρωτοβουλία του συλλόγου δημιουργήθηκε γήπεδο ποδοσφαίρου το οποίο εγκαινιάσθηκε στις 26 Ιουλίου 2009. Προέβη στην έκδοση του βιβλίου “Ντοπιολαλιές” το 2008 με συγγραφέα την Ρίκα Τζιαμπίρη-Στούπα. Λειτουργεί χορευτικό τμήμα από το 2009.
Ο Αθανάσιος Τόλιος (1904-1995) έγραψε βιβλίο με τίτλο: Ιστορικά – Λαογραφικά Αγίου Κοσμά Γρεβενών. Άρχισε να το γράφει το έτος 1976 και τελείωσε το έτος 1986 σε ηλικία 83 ετών. Σχολείο πήγε μέχρι την 4η Δημοτικού. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1992.
