Φωτογραφίες: Μνήμες από την παλιά Κοζάνη – Κυριακή του Θωμά με τη λιτανεία της Παναγίας της Ζ’ντανιώτσας – Της Φανής Φτάκα Τσικριτζή

Της Φανής Φτάκα Τσικριτζή:

Την Κυριακή του Θωμά, με πάνδημη συμμετοχή κλήρου και λαού αναμένεται στο Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου Κοζάνης η υποδοχή της βυζαντινής εικόνας της Παναγίας της Ελεούσας της Παντάνασσας της Μονής Ζιδανίου, γνωστής στους Κοζανίτες ως “η Παναγία η Ζ’ντανιώτ’σα”. Μια θρησκευτική τελετή που οι Κοζανίτες τηρούν με ευλάβεια και κατάνυξη κάθε χρόνο, την ίδια μέρα και της οποίας η απαρχή χάνεται στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ου αιώνα.

Η ιερή εικόνα της Παναγιάς της Ελεούσας, μετά την καταστροφή από τους Τούρκους της βυζαντινής γυναικείας μονής των Αγίων Θεοδώρων στα Σέρβια, το έτος 1541 μεταφέρθηκε για λόγους ασφαλείας στο δασωμένο Ζιδάνι και φυλάσσεται μέχρι σήμερα στο μοναστήρι που δημιουργήθηκε εκεί από τον 16ο αιώνα. Από τις αρχές του 20ου όμως αιώνα μια φορά το χρόνο, την εβδομάδα της Διακαινησίμου «ταξιδεύει» με ιδιαίτερη λαμπρότητα στην Κοζάνη, όπου και παραμένει τα τελευταία χρόνια μέχρι την 1η Αυγούστου.

Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες ηλικιωμένων Κοζανιτών, δυστυχώς δεν υπάρχουν γραπτές, η εξαγωγή της εικόνας από το Μοναστήρι ξεκίνησε επί αρχιμανδρίτη της μονής, Ιλαρίωνα Ρολόγη, (1898-1910), Κρητικού στην καταγωγή και Μητροπολίτη Κωνστάντιου Ματουλόπουλου στην προσπάθεια τους να μαζευτούν εφόδια γι’ αυτό (στην αρχή ρούχα, γεννήματα και αργότερα χρήματα ). Για το σκοπό αυτό η εικόνα της Παναγίας, όταν έφθανε στην πόλη της Κοζάνης παρέμεινε για 5 μήνες περίπου στην πόλη, μέχρι την παραμονή των Γενεθλίων της , στις 8 Σεπτέμβρη , περιφερόμενη από εκκλησία σε εκκλησία και από σπίτι σε σπίτι, όπου ο κάθε πιστός με ευλάβεια την ενίσχυε με τον οβολό του ζητώντας τη χάρη της. Η φήμη της ήταν τόσο μεγάλη, που τη ζητούσαν μέχρι και τα ντόπια σλαβόφωνα χωριά της Κοζάνης. Με τα χρήματα που μαζεύονταν γίνονταν έργα συντήρησης, επέκτασης ή και ανακαίνισης του Μοναστηριού, το οποίο κατά καιρούς γνώρισε μεγάλες καταστροφές (πυρπόληση από τους Τούρκους στο Κίνημα Θ. Ζιάκα (1854), το ίδιο κακό από τους Γερμανούς στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μεγάλες ζημιές στον Εμφύλιο και στο Σεισμό του ‘ 95).

Σύμφωνα με τις ίδιες πάντα μαρτυρίες, από τους πρώτους Κοζανίτες που πήγαιναν να φέρουν την εικόνα της Παναγίας την εβδομάδα της Διακαινησίμου καβάλα στα άλογα τους στην αρχή αλλά και με κάρα αργότερα, ήταν η οικογένεια του Κουκόλη Κωτούλα και του Νικολάκη Πάλλα, από τη γειτονιά Αριστοτέλους της Κοζάνης. Μάλιστα, το σπίτι του Κουκόλη Κωτούλα χαρακτηρίζονταν και ως το μετόχι της Παναγίας της Ζντανιώτσας στην Κοζάνη, γιατί εκεί την πρωτοέφερναν να «ξαποστάσει λίγο» πριν πάει στο Ναό των Αγίων Κων/νου και Ελένης. Αυτή την θρησκευτική παράδοση της οικογένειας Κ. Κωτούλα, συνέχισε και μετά το 1919, ο ψυχογιός του, Μήκας Καραγιώργος, με καταγωγή από το Ζιδάνι, όταν βρήκε φιλόξενη αγκαλιά, στο σπίτι του Κ. Κωτούλα στην Κοζάνη, μετά το θάνατο των δικών του από τους Γάλλους. Μεταξύ άλλων καβαλάρηδων που σταθερά για χρόνια πήγαιναν στο Ζιδάνι αναφέρονται ο Μάρκος Νταβέλης, γνωστός κι ως «Μάης μάνα μ’», ο Γεωργαντζάς Θεόδωρος (Τζιότζουλους), ο Πάτσιος Γιάννης, ο Τράγιας Δημήτρης, ο Γούτσιος Τριανταφύλλου, ο Γιάννης Τριανταφύλλου, ο Τάκης Τσιμπέρης, ο Ντίνος Σιαλβέρας, ο Βασίλης Πάλλας, ο Μήτσος Κουκαλιάρης, ο Ευρυπίδης Γκούντας , ο Μάρκος και ο Κουκουλιός Μπουμπόναρης, ο Σπύρος Σιακαβάρας με το γιό του Γιώργο, ακολουθούμενοι σήμερα από το νεότερο απόγονο της οικογένειας, τον Σπύρο, τον νεότερο, τον καβαλάρη και πολλοί άλλοι.

Οι καβαλάρηδες προσκυνητές αντιμετωπίζοντας πολλές φορές κινδύνους από απότομες κατεβασιές του ποταμού διάβαιναν τον ποταμό Αλιάκμονα από τα Αναβρυκά, όπου τα νερά ήταν πιο ρηχά, και διανυκτέρευαν ένα βράδυ στο Μοναστήρι πριν αναχωρήσουν και πάλι για την Κοζάνη. Αυτή η συνήθεια μετά τον πόλεμο άλλαξε. Οι καβαλάρηδες σταμάτησαν να πηγαίνουν την εβδομάδα της Διακαινησίμου για να φέρουν την εικόνα, ανέλαβε ο στρατός αυτή τη δουλειά μαζί με την επιστροφή της εικόνας, που έτσι κι αλλιώς ήταν βαριά και δύσκολη στη μεταφορά της, αφού από το έτος 1755 επί επισκόπου Ιγνατίου, είχε καλυφθεί με ασημένια επένδυση στο μεγαλύτερο μέρος της από τον τεχνίτη Θεόδωρο από τους Καλαρύτες Ιωαννίνων. Οι καβαλάρηδες με τα άλογα τους επισκέπτονταν το Μοναστήρι για να προσκυνήσουν μόνο την παραμονή της 8ης Σεπτεμβρίου, ημέρα των Γενεθλίων της Παναγίας . Επί επισκόπου μάλιστα Διονυσίου Ψαριανού και μετά, αντί της παλιάς ξύλινης εικόνας της Παναγίας , που χάθηκε, μεταφέρουν κάθε χρόνο και διαβάζουν στο μοναστήρι μια άλλη ασημωμένη, πιο μικρή, αγορασμένη από τον οβολό των χριστιανών.

Με λιτανεία στους κεντρικούς δρόμους της πόλης οι Κοζανίτες τιμούσαν και τιμούν ανέκαθεν την άφιξη της ιερής εικόνας. Στη λιτανεία συμμετέχει σύσσωμος ο μητροπολιτικός κλήρος και ο λαός, συνοδεία ιεροψαλτών, στρατού, αρχών και της Φιλαρμονικής του Δήμου επί κεφαλής . Σε παλιότερες εποχές μάλιστα συμμετείχαν οι αναστάσεις, τα φανάρια και τα εξαπτέρυγα όλων των ναών .

Φέτος αυτές οι τιμές αποκτούν ιδιαίτερο χρώμα καθώς εκτός της Πανδώρας, επικεφαλής της ιερής πομπής θα τεθούν άλλες 4 ορχήστρες , (3 φιλαρμονικές και μία ορχήστρα πνευστών). Πρόκειται για μια συνάντηση Φιλαρμονικών που ξεκίνησε να σχεδιάζεται και να οργανώνεται από τον Νοέμβριο 2016 με στόχο να πραγματοποιηθεί την Κυριακή του Θωμά 2017, δυστυχώς όμως διάφοροι κύκλοι δεν επέτρεψαν πέρυσι την ευόδωση αυτής της προσπάθειας. Με ιδιαίτερη χαρά και με την ευχή να καθιερωθεί ως θεσμός βλέπουμε να πραγματοποιείται φέτος, αφού επιτέλους ξεπεράστηκαν τα εμπόδια της κλειστής αίθουσας .

Φωτο 1 Στη δεκαετία 1950, Κοζανίτες καβαλάρηδες προσκυνητές στο δρόμο της επιστροφής από το Ζ’ντάνι την ημέρα των Γενεθλίων της Παναγίας

Φωτο 2 Νεότεροι Κοζανίτες καβαλάρηδες προσκυνητές στο δρόμο για Ζιδάνι, την παραμονή των Γενεθλίων της Παναγίας.

Φωτο 3 Οι Αναστάσεις με τα εξαπτέρυγα και τα φανάρια των εκκλησιών της Κοζάνης στη λιτανεία της Παναγίας της Ζ’ντανιώτσας , έτος 1947.

Φωτο 4 Η Πανδώρα συμμετείχε ανέκαθεν στην περιφορά της εικόνας. Φωτο Πανδώρας 1925 ή 1926. Διακρίνονται Θανάσης Μπήκας (κλαρίνο), 16 χρονών, 1η σειρά από αριστερά, 3ος, όρθιος , Θανασάκης Καλέας(κλαρίνο), 4ος όρθιος, μπροστά του με τα γυαλιά ο Βίκτωρ Σασαρόλης.