Η Πλατυτέρα στη κόγχη του ναού της Παναγίας Τρανοβάλτου, τέλη 18ου αιώνα. Τις τοιχογραφίες της περιοχής επιμελούνταν Ηπειρώτες ή Βλάχοι, συνήθως, καλλιτέχνες, Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 876
Το κείμενο που ακολουθεί αναφέρεται σε, συμφωνημένη από πριν, διδασκαλία του ΣΣ της Β΄ περιφέρειας ΔΕ Κοζάνης Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη. Στην Ε΄ τάξη του ΔΣ Τρανοβάλτου την 26η Φλεβάρη 2015/10.00΄-10.45΄ στο μάθημα της ημέρας, επιγραφόμενο Τοιχογραφίες που διηγούνται πολλά.1 Εστιάζει σε προκαταρκτικά ερωτήματα, στο σχέδιο παρουσίασης του μαθήματος, στην πορεία εφαρμογής στην τάξη και σε ενσκήπτοντα απρόοπτα.
Τυπικές πηγές
Ως πρώτη όλων εργασία προκρίθηκε η μελέτη του Βιβλίου του Μαθητή (στο εξής ΒΜ) –δεν υπάρχει ξέχωρο Τετράδιο Εργασιών, ορισμένες όμως ασκήσεις εμπερικλείονται εντός του. Ακολούθησε έπειτα το Βιβλίο του Δασκάλου (ΒΔ).2 Επίσης τα αναρτημένα στο διδακτικό πακέτο Paroramata,3 αχρείαστα όμως αφού ένα έντυπο ορθογραφικό λάθος4 ήταν ήδη διορθωμένο στην ψηφιακή αποτύπωση του ΒΜ. Τέλος αναγνώστηκε το σχετικό ΔΕΠΣΣ-ΑΠΣ των Θρησκευτικών της ιδίας τάξης.5
Το περιεχόμενο του ΒΜ αναφερόταν στις εικονογραφημένες ζώνες των ναών, στις οποίες εκτυλισσόταν «περιστατικά της ζωής του Χριστού, της Παναγίας και των αγίων μας». Το ΒΔ πρότεινε να συνειδητοποιήσουν [οι μαθητές] το συμβολικό χαρακτήρα κάθε παράστασης σε σχέση με τη θέση όπου βρίσκεται. Το ΔΕΠΠΣ ήταν γενικότατο, ενώ το ΑΠΣ υπέβαλε τη γνώμη για επίσκεψη (πραγματική μάλλον κι όχι ψηφιακή) σε κάποιο ναό.
Ερωτήματα
Με το διάβασμα των ανωτέρω εναργέστατα προέβαλαν δύο ερωτήματα εμπρός στον καλό αναγνώστη, πρακτικό το ένα, θεωρητικό το άλλο, ή, άλλως, ιδεολογικής το μεν, εννοιολογικής το δε:
α) στο ΒΜ αναφέρεται πως η κόγχη του ιερού ενώνει το δάπεδο (γη), με τον τρούλο (ουρανός). Η φράση, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας την κοινωνικο-πολιτισμική προσέγγιση, ίσως οδηγούσε σε εσφαλμένες νοήσεις τους μαθητές των Καμβουνίων, αφού τρούλοι δεν υπάρχουν στους μεταβυζαντινούς ναούς του χωριού.6 Τον μοναδικό αντίστοιχο, στον παλαιοχριστιανικό Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Αιανή Κοζάνης, μόνον καλά γυμνασμένα μάτια έχουν τη δυνατότητα, σήμερα, να σκιαγραφήσουν, αφού έχει καταρρεύσει πριν από αιώνες.7
β) Το έτερο ερώτημα ανήκε πλήρως στους πολεμιστές του πνεύματος: ο αλγόριθμος της απεικόνισης των μορφών μέσα στον ναό, με τον Χριστό υψηλά επάνω στον τρούλο, την Παναγία πιο κάτω στην κόγχη του άβατου και τους υπόλοιπους αγίους κι οσίους χαμηλότερα όλων, βάλει με πάρθια τόξα την έννοια της ισότητας μεταξύ των πιστών, όπως επίσης κι ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα, όπως, τουλάχιστον, εγγράφεται στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου.8 Ιδιαίτερα δε, η εικονογράφηση των αγίων γυναικών προς το νάρθηκα9 κι όχι στον κυρίως ναό, είναι δυνατόν να εκληφθεί ως ένδειξη ανισότητας από περιφλεγείς φεμινίστριες ή φιλοκατήγορους της ορθοδοξίας.
Προαποφάσεις
Προαποφασίστηκε, λοιπόν, να ξεκαθαριστεί η έλλειψη τρούλων στο ορεινό Τρανόβαλτο και στην περιοχή κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας, για τεχνικούς λόγους, οι οποίοι με τη σειρά τους ανάγονται σε οικονομικούς κοκ. Το θέμα της ιεραρχικής (αν)ισότητας στην εικονογραφία των ναών, αφού τονιζόταν χωρικά, θα αφηνόταν αναπάντητο μέχρι να ενακμάσουν οι μαθητές. Επιπλέον, θεωρήθηκε σκόπιμο να εγκιβωτιστεί το μάθημα, σχεδόν ανεπαισθήτως, στη δογματική, συμβολική και λειτουργική Θεολογία, υποσυστήματα που στο ΒΜ υπολανθάνουν –ατυχώς κατά την άποψη του γράφοντος- κάτω από τον ασαφή τίτλο Δημιουργώντας έναν όμορφο κόσμο.
Αντιθέτως, αντί της προτεινόμενης ορολογίας των τοιχογραφικών ζωνών στο ΒΜ σε δογματικό, λειτουργικό και ιστορικό κύκλο επιλέχτηκε ως εγγύτερος ο αντίστοιχος μερισμός σε Χριστολογικό, Θεομητορικό κι αγιολογικό.10 Χάριν δε της επικαιρότητας, θα υπομνηματιζόταν η αγιοκατάταξη ως μαρτύρων των 21 Αιγυπτίων Κοπτών που λίαν προσφάτως σφαγιάστηκαν από ισλαμιστές στην Λιβύη.11
Φυσικά, λόγω της κοσμοθεωρίας του γράφοντος, θα εμπλεκόταν οπωσδήποτε στη συζήτηση η, γειτονική και σημαντική για τις τοιχογραφίες της, Ιερά Μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Ζάμπουρντα στην ιδιόλεκτο. Ήταν σχεδόν βέβαιο πως οι μαθητές θα ονόμαζαν τον κτήτορά της Νικάνορα άγιο κι όχι όσιο. Το κυριότερο όμως ήταν πως, σε αντίθεση με τους μακρινούς άλλους, αν εικονίζονταν στους τοίχους των ναών, δεν θα υπερτερούσε στη θρησκευτική βαθμοταξία. Θα βρισκόταν χαμηλά και πίσω.
Τέλος, αν συμφωνούσε ο ουρανός, το μάθημα θα διεξαγόταν εντός ενός εκ των παλαιών ναών του χωριού.
Στην πράξη
Έφτασε η μέρα, δυστυχώς ο καιρός υπόψυχρος και οι χωματόδρομοι λασπωμένοι. Μάθημα αναγκαστικά μέσα στην τάξη. Τα θρανία ήταν σε π. Μία δεκάδα περίπου μαθητών που προέρχονταν από το Τρανόβαλτο και από τα γύρω χωριά. Όταν με σύστησε η δασκάλα, κάθισα απέναντί τους, το ίδιο έπραξε κι αυτή δίπλα.
Πριν προλάβω να εντάξω το νέο μάθημα στην αλυσίδα των ήδη διδαχθέντων, ένα παιδί με ρώτησε που πέφτει το Βελιγράδι –αγνοώ ακόμα το λόγο. Έδειξα το Βορρά και ρώτησα πώς ξέρουμε ότι είναι εκεί με σκοπό, πατώντας για λίγο στο υπέρεισμα της διαθεματικότητας να ανεβούμε στο κύριο σημερινό μάθημα. Αναφέρθηκαν λοιπόν σημεία του ορίζοντα, πυξίδες, αστέρες και το Άγιο Βήμα των ναών. Μέσω αυτού, το οποίο οικοδομείται στο ανατολικό μέρος τους, μπήκαμε εν τέλει στο εσωτερικό τους.
Διάλογος μεταξύ εμού και των μαθητών, των τελευταίων μεταξύ τους, ενώ παρενέβαινε και η δασκάλα. Όταν αναφέρθηκε πως η Παναγία η Πλατυτέρα εικονογραφείται στην κόγχη του ιερού, τα παιδιά αγνοούσαν τη λέξη. Τους μίλησα τότε στην ιδιόλεκτο: οι μπάμπις κάθουνταν ζγκόχ(η) αμ πυρουστχιά, σε μετάφραση οι ηλικιωμένες κάθονταν στο κοίλωμα της πυρεστίας (τζακιού). Παρότι δεν κατάλαβαν το πλήρες νόημα της φράσης, γέλασαν αμήχανα ακούγοντας έναν σχολικό σύμβουλο, ή αποτιμητή ίσως σε μια προσεχή ονοματοθεσία, να μιλάει τη βαριά γλώσσα των παππούδων τους μέσα σε σχολική τάξη. Εξηγήθηκε η αρχαιοελληνική καταγωγή των λέξεων κόχ(η)12 και πυρουστχιά,13 αλλά παρέμεινε μια θλίψη για τον γοργό γλωσσικό εξαθηναϊσμό και τα ευήκοα ώτα των κατοίκων της υπαίθρου στις σειρήνες της αποδόμησης της παράδοσης, τάσεις που σπάζουν μιαν αναμφισβήτητη ιστορική συνέχεια.
Ό,τι είχε προαποφασιστεί εφαρμόστηκε πλήρως, επί παραδείγματι η μελετητική στάση στους 21 κόπτες και –περισσότερο- στον τοπικό άγιο, τον όσιο Νικάνορα.
Υποσχέσεις
Αφού έλαβε χώραν μια προφορική «αθροιστική αναπόληση» η δεύτερη άσκηση του ΒΜ, η οποία χρειαζόταν ξεφύλλισμα, μάλλον, του βιβλίο τους, δόθηκε για το σπίτι. Η τρίτη αντίστοιχη, η επίσκεψη δηλαδή σε «ναό της περιοχής μας» αφέθηκε για τον επόμενο ή μεθεπόμενο μήνα, όταν θα χαμογελούσαν ο ουρανός και η γη.
Όπως αναμενόταν, ενθουσίασε περισσότερο από κάθε τι τους μαθητές. Αν ήταν η έλξη της φύσης, το ασύνηθες του πράγματος ή η περιπέτεια προς το άγνωστο, θα φανεί λίαν προσεχώς.
