“Νικολίτσι, Βαρβαρίτσι,
Σάββα τ’ήθελες στη μέση;”
Δεύτερος στη σειρά και λιγότερο γνωστός (η παραπάνω παροιμία λέγεται, φυσικά, με την έννοια “τί γυρεύουν οι μικροί ανάμεσα στους μεγάλους;”), μεταξύ του πολυθρύλητου και θαλασσοδαρμένου Άη-Νικόλα και της προστάτιδας Αγια-Βαρβάρας , γιορτάζεται ο Άγιος Σάββας. Πρόκειται για τα λεγόμενα “Νικολοβάρβαρα”, τρεις μεγάλες γιορτές, στο έμπα του Δεκέμβρη, στο καλωσόρισμα του χειμώνα. Πλήθος δοξασίες, παροιμίες κι έθιμα του λαού μας, σχετίζονται με τις ημερομηνίες τούτες, που συνήθως αντιστοιχούν στα πρώτα κρύα, στις πρώτες παγωνιές και χιονοπτώσεις κι έτσι ήτανε σημαδιακές για τον άνθρωπο της υπαίθρου, τον άνθρωπο που πάλευε καθημερινά με τα στοιχεία της φύσης, που κυριολεκτικά βίωνε τις αλλαγές του κλίματος και τον εποχών. Τούτοι οι άγιοι είναι τόσο συνδεδεμένοι με τον ερχομό της βαρυχειμωνιάς, που πλήθος σχετικές παροιμίες έπλασε ο λαός μας:
“Απ’τα Νικολοβάρβαρα αρχίζει κι ο χειμώνας!”
“Τ’άη-Νικολοβάρβαρα κι οι τοίχοι αποξυλώσανε!”
“Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα μπρος οπίσω ο χειμώνας.”
“Τ’άη Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια!”
“Αγιά Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας απλοήθη:
Μαζώχτε ξύλα κι άχερα και σύρτε και στο μύλο
τι Άγιο Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος!”
“Η Αγιά Βαρβάρα γέννησε κι ο Άη-Σάββας το εδέχθη
κι ο Άη-Νικόλας έτρεξε να πάει να το βαφτίσει” (το χιόνι)
“Τα Νικολοβάρβαρα κατεβασιές και χιόνια,
μπουράσκες και τελώνια!”
“Τα Νικολοβάρβαρα σιμά στο σταύλο!”
Σήμερα, 5 Δεκεμβρίου, λοιπόν, γιορτάζουμε τον Άγιο Σάββα, τον Άγιο Σάββα που “σαβανώνει” καθώς λέει το όνομά του:
“Η Αγιά Βαρβάρα βαρβαρώνει,
ο Άη-Σάββας σαβανώνει
κι ο Άη-Νικόλας παραχώνει.”
Αν και τούτοι οι στίχοι, κατά βάση αναφέρονται στο χιονιά, υπάρχει κι η εκδοχή πως ο Άη Σάββας σαβανώνει τους νεκρούς και προσπαθεί να τους δώσει μια “καλύτερη θέση” στον Κάτω Κόσμο, ενώ, από την άλλη, προσπαθεί να απομακρύνει το θάνατο από τους ζωντανούς, ως άγιος προστάτης και θεραπευτής. Τη μέρα τούτη, σε κάποιες περιοχές, συνηθίζουν να φτιάχνουν φάβα στη μνήμη του, όπως καταγράφει και το λαϊκό δίστιχο:
“Του Άη-Σάββα,
τρώνε φάβα!”
Αναφέρει ο Βασίλης Λαμνάτος στο βιβλίο του “Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας”:
“Την άλλη μέρα απ’τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας, είναι η γιορτή του Αγίου Σάββα στις 5 του Δεκέμβρη και την επόμενη μέρα η γιορτή του Αγίου Νικολάου στις 6 του μήνα. Γι’αυτό ο λαός μας λέει πως: “Αη-Βαρβάρα γέννησε Σάββα κι Αη-Νικόλα”, κι ακόμα “Αγιά Βαρβάρα μίλησε και Σάββας απεκρίθη κι ο Άη-Νικόλας έφτασε με χιόνια φορτωμένος” ή “η Αη-Βαρβάρα βαρβαρώνει, ο Αη-Σάββας σαβανώνει κι ο Άη-Νικόλας παραχώνει.”
Και τις τρεις αυτές γιορτές, πού’ρχονται με τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, ο λαός μας τις λέει μ’ένα όνομα: “Νικολοβάρβαρα”. “Μπρος πίσω τα Νικολοβάρβαρα, πέφτουν χιόνια Τάρταρα”, λένε οι ξωμάχοι μας. Τα Τάρταρα έχουν εδώ μεν τη χάρη της παράχησης, αλλά ο λαός μας έβαλε αυτή τη λέξη (Τάρταρα) για να δώσει πιότερη έμφαση στο παγερό κρύο του Δεκέμβρη.”
Τώρα, αν περιμένουμε κρύα και χιόνια, αλλά δεν τα βλέπουμε, τούτες τις μέρες, δε σημαίνει πως τα γνωμικά του λαού μας, που βασίζονται σε αιώνες παρατήρησης και εμπειρίας, έπεσαν έξω ή είναι λαθεμένα, απλά στην εποχή μας, καθώς “τά’παιξε” ο άνθρωπος, “τά’παιξε” και ο καιρός… Τι να κάνει κι αυτή η έρ’μη η Πλάση τόσα που τραβάει με μας που της λάχαμε…!
Πηγή: http://firiki.pblogs.gr
Ο Δεκέμβρης είναι ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του ηλιακού μας έτους, αλλά ο δέκατος μήνας, όπως το λέει και το όνομά του (Δεκέμβρης από το λατινικό decem = δέκα), από την πρωτοχρονιά της πρώτης Μαρτίου, όταν το έτος των Ρωμαίων ήταν δεκάμηνο.
Από μια πρώτη επισκόπηση της ζωής των Ελλήνων αγροτών, όπως εκτυλίσσεται μέσα στην περίοδο του Δεκέμβρη, τρεις είναι οι εμπειρίες του χρόνου που προεξάρχουν: το κρύο, το τέλος της σποράς και η μείωση του φωτός. Το Δεκέμβρη έχουμε τις μικρότερες μέρες. Από τα Χριστούγεννα όμως και ύστερα αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ας δούμε τώρα πώς οι εμπειρίες αυτές εκφράζονται μέσα από τις γιορτές και τα έθιμα του Δεκέμβρη.
Το κρύο συνδέεται με τρεις κυρίως γιορτές στην αρχή του Δεκέμβρη: της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα, και του Αϊ-Νικόλα. Λέει η παροιμία: «Βαρβάρα βαρβαρώνει, αϊ-Σάββας σαβανώνει, αϊ-Νικόλας παραχώνει».
Η δεύτερη εμπειρία του χρόνου που σημειώσαμε για το Δεκέμβρη είναι το τέλος της σποράς. Εκφράζεται κι αυτή με παροιμίες και παροιμιακές φράσεις, όπου κυριαρχεί η χρήση της παρετυμολογίας, όπως λ.χ. στην έκφραση «ο Αντριάς αντρειεύει το κρύο», όπου η ηχητική συνάφεια ερμηνεύεται σαν αιτιώδης σχέση.
Ως προς τη σπορά, τώρα, λένε: «Δικέμβρης, δίκιος σπόρος» ή «Δικέμβρη, δίκια σπέρνε». Δίκια, σημαίνει εδώ ότι ο ζευγάς δεν πρέπει να ρίχνει το σπόρο μήτε πολύ αριά, μήτε πολύ πυκνά, γιατί το χώμα είναι αρκετά ποτισμένο από τη βροχή πια κι έτσι δεν υπάρχει φόβος μήπως δε φυτρώσει μέρος του σπόρου ή μήπως δεν τραφεί αυτός που θα φυτρώσει. Η παρετυμολογία είναι ανάμεσα στο δίκιος και στο Δικέμβρης.
Αλλά ας μην περιοριστούμε μόνο στο λόγο. Ας δούμε πώς το τέλος της σποράς μορφοποιείται και με μη λεκτικό τρόπο, με συμβολικές πράξεις. Οι πράξεις έχουν σχέση κυρίως με τα ζώα που οργώνουν τους «βούς αροτήρας» των αρχαίων, τα αντίστοιχα των σημερινών τρακτέρ. Οι γεωργοί θέλουν να ευχαριστήσουν τα ζώα τους για τη βοήθεια που τους πρόσφεραν στη σπορά. Και γι’ αυτό τα γιορτάζουν στις 18 Δεκεμβρίου, του αγίου Μόδεστου.
Ο Μόδεστος ήταν αρχιεπίσκοπος Ιεροσολύμων και το συναξάρι του αναφέρει ότι ανάστησε πολλά ζώα. Γι’ αυτό συνδέθηκε μαζί τους. Στο Δρυμό, στη γιορτή του αγίου, δίνουν στα ζώα τριμμένους άρτους και αντίδωρο από την εκκλησία, για να φάνε τα ζώα και να γίνουν γερά. Στη Λήμνο οι ζευγάδες κάνουν κόλλυβα, που τα πηγαίνουν στην εκκλησία και τα διαβάζει ο παπάς και τα ρίχνουν έπειτα στην ταγή για τα ζώα.
Η τρίτη εμπειρία του χρόνου που σημειώσαμε για το Δεκέμβρη είναι το φως. «Του Δεκέμβρη η μέρα, καλημέρα-καλησπέρα» λέει μια παροιμία για το Δεκέμβρη, γιατί το μήνα τούτο έχουμε τις μικρότερες μέρες και τις μεγαλύτερες νύχτες του χρόνου. Το φυσικό φαινόμενο εξηγείται ως εξής: ο Ήλιος έχει τώρα τη μεγαλύτερη απόκλιση νότια του ισημερινού, με αποτέλεσμα το βόρειο ημισφαίριο, στο οποίο βρισκόμαστε εμείς, να φωτίζεται πολύ λιγότερο από το νότιο. Από τις 22 του Δεκέμβρη, δηλαδή από το χειμερινό ηλιοστάσιο, όπως λέγεται, η απόκλιση του Ήλιου νότια του ισημερινού, αρχίζει να λιγοστεύει, οπότε το βόρειο ημισφαίριο φωτίζεται περισσότερο και η μέρα μεγαλώνει.
Με το Ιουλιανό ημερολόγιο, το χειμερινό ηλιοστάσιο έπεφτε το 19ο αιώνα στις 9 του Δεκέμβρη. Οι άνθρωποι είχαν προσέξει αυτή τη σταδιακή αύξηση του φωτός από αυτή τη μέρα — αφού ο Ήλιος και το φως έπαιζαν, και παίζουν, σημαντικό ρόλο στη ζωή μας. Παρετυμολογώντας, λοιπόν, το όνομα της Αγίας Άννας, η μέρα παίρνει μια «ανάσα» ή γίνεται «άνετη», του αγίου Σπυρίδωνα, που γιορτάζει στις 12 Δεκεμβρίου, έλεγαν: «Απ’ του αγίου Σπυρίδωνα μεγαλώνει η μέρα κατά ένα σπυρί». Και στις 19 Δεκεμβρίου, παραμονή του άγιου Ιγνάτιου, τότε που η αύξηση του φωτός είναι κιόλας σημαντική, παρετυμολογώντας και αυτού του άγιου το όνομα έλεγαν «αύριο είναι ο άγιος Αγνάντιος· αγναντεύει ο ήλιος προς το καλοκαίρι».
Με τον Ήλιο και το φως σχετίζεται και η μεγαλύτερη γιορτή του Δεκέμβρη, τα Χριστούγεννα. Σε πολλά μέρη τα Χριστούγεννα έδωσαν και το όνομά τους στο μήνα: «Χριστουγεννάρης, Χριστουγεννάς, Άσπρος ή Ασπρομηνάς και αλλού Χιονιάς». Η γιορτή των γενεθλίων του Χριστού θεσπίστηκε για τις 25 του Δεκέμβρη από τους χριστιανούς της Ρώμης γύρω στα 335 μ.Χ. Το έκαναν αυτό για να παραμερίσουν τον περσικό θεό Μίθρα, που είχε το γενέθλιό του την ίδια μέρα.
Ο Μίθρας ήταν θεός του Ήλιου και του φωτός και αρχηγός στον αγώνα κατά του σκότους. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν πολύ αγαπητός θεός και η λατρεία του ήταν πολύ διαδομένη. Η ημέρα των γενεθλίων-του, που ονομαζόταν λατινικά dies natalis invicti solis (Γενέθλιον του αήττητου Ηλίου) ήταν τοποθετημένη στις 25 του Δεκέμβρη, γιατί η τύχη του Μίθρα, ως ηλιακού θεού, συνδέθηκε με την τύχη του Ήλιου. Ο Ήλιος τις μέρες αυτές βρίσκεται, όπως είπαμε, στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Από εδώ και πέρα οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ο Ήλιος κατά κάποιο τρόπο, ξαναγεννιέται. Ο Χριστός συνδέθηκε με τον Ήλιο, για να μπορέσει να εκτοπίσει το Μίθρα.
Στην υμνογραφία των Χριστουγέννων υπάρχουν πολλές μεταφορές και παρομοιώσεις που φανερώνουν το σύνδεσμο του Χριστού με τον Ήλιο: «Ανέτειλας, Χριστέ, εκ Παρθένου, νοητέ Ήλιε της Δικαιοσύνης». Και στο απολυτίκιο της γιορτής: «Η Γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός, ανέτειλε τω κοσμώ το φως το της Γνώσεως … Σέ προσκυνείν, τον Ήλιον της Δικαιοσύνης, και Σέ γιγνώσκειν εξ ύψους Ανατολήν… ».
Η αύξηση και η μείωση του φωτός είναι ένα φυσικό φαινόμενο που επηρεάζει τη ζωή πάνω στη γη. Επηρεάζει, λοιπόν, και τη ζωή του σταριού, που αποτελεί τη βασική τροφή των Ελλήνων από τα νεολιθικά χρόνια ως σήμερα. Ας θυμίσουμε για μια ακόμη φορά τη σχέση του ηλιακού κύκλου με τον κύκλο των γεωργικών εργασιών: χειμερινή τροπή — τέλος σποράς· θερινή τροπή — τέλος θερισμού, εαρινή ισημερία τα στάχυα αρχίζουν να ψηλώνουν φθινοπωρινή ισημερία προετοιμασία σποράς.
Εχθρός του ήλιου είναι το σκοτάδι. Τα όντα που συμβολίζουν το σκοτάδι ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της Γης και είναι οι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι της λαϊκής μας παράδοσης: μαύροι, κουτσοί, ελεεινοί, με κάθε λογής κουσούρια. Όλο το χρόνο η δουλειά τους είναι να πριονίζουν το δέντρο που κρατάει τη Γη. Κι όταν δε μένει παρά μια μονάχα κλωστίτσα για να κοπεί το δέντρο και να χαλάσει ο κόσμος, τότε, την παραμονή των Χριστουγέννων, ανεβαίνουν πάνω στη γη, όπου μένουν δώδεκα μέρες, ως την παραμονή των Φώτων. Ευτυχώς, σ’ αυτό το διάστημα το δέντρο του κόσμου ξαναγίνεται όπως πρώτα. Αυτό το δέντρο είναι ο Ήλιος, γιατί χάρη σ’ αυτόν υπάρχει ετούτη η φύση, μέσα στην οποία και χάρη στην οποία ζούμε. Οι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι, αρχίζουν ξανά να το ροκανίζουν αυτό το δέντρο του ήλιου, το δέντρο της ζωής, ως την παραμονή των επόμενων Χριστουγέννων, που θ’ ανέβουν και πάλι πάνω στη γη.
Πηγή: Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος: Οι 12 μήνες, Τα λαογραφικά, Εκδ. Μάλλιαρης-Παιδεία, Β’ Έκδοση, 1986
Το είδαμε στο tovoion.com
