Ανελέητο χιούμορ, σάτιρα και αυτοσαρκασμός, αμέριστη φιλοξενία, ένα γλωσσικό ιδίωμα που επιτάσσει να… έχεις τ’ αυτιά σου ανοιχτά, διονυσιακοί χοροί γύρω από πυρωμένους φανούς, χαμηλές βορειοελλαδίτικες θερμοκρασίες. Η Κοζάνη που αγαπάμε να επισκεπτόμαστε, τις Απόκριες «φλέγεται» και έχει την τιμητική της!
Πρωταγωνίστρια των «άσεμνων» ασμάτων της Δυτικής Μακεδονίας, η Κοζάνη, επιφυλάσσει ούτε μία ούτε δύο, αλλά πολλές «καυστικές» εκπλήξεις σε μια πλούσια -και σύμφωνη με το έθιμο!- αθυρόστομη φετινή διοργάνωση! Φανοί και καρναβάλι, η χάσκα και η σ’χώρεση, μια μεγάλη παρέλαση, οινοποσία και γερά τσιμπούσια. Καλλίφωνοι «κορυφαίοι» και επίδοξοι τραγουδιστάδες, μπέντια, κασμέρια και πειράγματα, μασκαράδες και κεράσματα, κι ανάμεσα σε όλα, η θεαματική επικράτηση της κοζανίτικης ιδιοσυγκρασίας και της ιδιαίτερης τοπικής της διαλέκτου.
Ο μεγαλύτερος ενεργειακός δήμος της χώρας γιορτάζει και μονοπωλεί το ενδιαφέρον και ετούτη τη χρονιά. Με αφορμή την Αποκριά συστήνεσαι στο άκρως ενδιαφέρον εμπορικό και πνευματικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Με σήμα κατατεθέν της το Ρολόι και το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου, με τη νεολαία να κατακλύζει -ολημερίς και ολονυχτίς- το πολύβουο «στενό της αμαρτίας», με μια έντονη πολιτιστική διάθεση και μια «χάλκινη» μουσική πορεία αιώνων, το σύγχρονο αστικό κέντρο διατηρεί την κυριαρχία του.
Οι πρωτοπόρες τοπικές δράσεις -τηλεθέρμανση, ανακύκλωση και βιολογικός καθαρισμός-, συναγωνίζονται σε χρησιμότητα και δημοτικότητα νεότερες πολιτιστικές κινήσεις -εργαστήρια φωτογραφίας, εικαστικών, φιλαρμονική και συμφωνική ορχήστρα-, οι οποίες οδηγούν μια ολόκληρη πόλη μπροστά… Βεβαίως, απ’ τον χάρτη δεν λείπουν τα άξια θέας σημεία αναφοράς. Η Κοβεντάρειος Βιβλιοθήκη με τον ζηλευτό και ανεκτίμητο πλούτο συγγραμμάτων της, η νεόδμητη χαρτοθήκη, το πληρέστατο Ιστορικό – Λαογραφικό & Φυσικής Ιστορίας Μουσείο, η μοναδική αρχαιολογική συλλογή του Μουσείου Αιανής… Χίλιες δυο παραστάσεις κεντρίζουν την προσοχή και σε κάνουν να κοντοστέκεσαι, πριν πάρεις στο κατόπι ακόμα έναν φανό, πριν αναζητήσεις μια καινούργια γειτονιά, προτού γίνεις μέλος μιας νέας παρέας με αστείρευτο χιούμορ.
Τα αναπόφευκτα «παραστρατήματα» οδηγούν γύρω από τη λίμνη Πολυφύτου, στα όρια Σερβίων και Βελβεντού, εκεί όπου με φόντο την κοιλάδα του Αλιάκμονα, συντηρείται το «χρώμα» δεκάδων μοναδικών διαδρομών και φυσιολατρικών εξορμήσεων. Επιστρέφεις στη βάση. Οι πολύμηνες προετοιμασίες αποφέρουν καρπούς, το πρόγραμμα ακολουθείται πιστά και ο επισκέπτης καλείται να συμμετάσχει στο γλέντι μιας άνευ προηγουμένου «αγροτικής αποκριάς». Σε ένα δρώμενο με ρίζες πανάρχαιες, που βάζει στις νύχτες σου φωτιά!
Φανοί: οι καθαρτήριες πυρές μιας πανάρχαιας παράδοσης
«Ιβγάτι αγόρια μ’ στού χουρό, κουρίτσια μ’ στού σιργιάνι», τραγουδά ο πρωτοτραγουδιστής και τα χέρια χτυπούν ρυθμικά, καλωσορίζοντας την άνοιξη. Κάθε στέκι ένας Φανός, με τον δικό του «αρχηγό», τη δική του «αυλή» 5-10 ανδρών που φροντίζουν για την επανάληψη των στίχων. Αργά και συρτά ξεκινούν, με ρυθμικά βήματα που σταματούν και ξαναρχίζουν, ακολουθώντας πιστά την τελετουργία. Πιασμένοι αγκαζέ, λένε τον πρώτο στίχο σε στάση, το δεύτερο σε κίνηση. Γύρω από την καθαρτήρια πυρά, οικοδεσπότες και επισκέπτες παίρνουν μέρος σε μια λατρευτική ιεροτελεστία που έχει τις ρίζες της στον Πυρρίχειο πολεμικό χορό, παρασυρμένοι σε μια σχεδόν διονυσιακή τελετή που ολοένα κορυφώνεται…
Ο επικεφαλής ξαποσταίνει σε μικρά διαλείμματα -τα οποία καλύπτονται από τους διαπεραστικούς ήχους χάλκινων πνευστών- και συνεχίζει ακούραστος, μέχρι πρωίας… «Αμα δε μ’ αρισε δε θα ‘βγαινα», δηλώνει ο πρώτος του χορού στο «Λάκκου του Μάγγανη»· ενός από τους δημοφιλέστερους συλλόγους που ανάβει φανό το Σάββατο, πριν από τη μεγάλη Αποκριά.
Ο Θεόδωρος Λάκκας, ο μερακλής τραγουδιστής και ενεργό μέλος του ΣΕΟ Κοζάνης -εκδίδει και τη γαζέτα «Του Β’νο»: Ιφιμερίδα που βγαν οι ορειβάτις τ’ς Κοζιάντ’ς!- αποτελεί πραγματικό εκφραστή της λαϊκής παράδοσης. Εμαθε να τραγουδά από τον μπαμπά του, τη μαμά του, τη θεία του… Μ’ ένα μπλοκ στο χέρι, πήγαινε στους μεγάλους φανούς, μάθαινε τα τραγούδια και έγραφε. Από το 1978 τα συγκέντρωνε, και πριν από δύο χρόνια, εξέδωσε το κληροδότημά του στον τόπο που αγαπά, σ’ αυτόν που πρωταγωνιστεί ανελλιπώς τα τελευταία 30 χρόνια. Κάπου στην πορεία αναρωτιέσαι για το ιδιαίτερό χιούμορ τους και αμέσως παίρνεις απάντηση: «Ο Κοζανίτης διασκεδάζει με τα παθήματα τα δικά του και των άλλων, τα υπαρκτά, δεν τον ενδιαφέρουν αφηρημένα ανέκδοτα».
Συμμετέχεις επαναλαμβάνοντας ό,τι πιάνει το αυτί σου, αληθοφανή παραδοσιακά τραγούδια που «γελούν» με καθημερινές περιπέτειες, με πραγματικά γεγονότα, τα αειθαλή δημιουργήματα μιας λαϊκής πολιτιστικής έκφρασης. «Τα κλέφτικα» εξυμνούν ιστορικά συμβάντα, «της αγάπης» τραγουδούν τον έρωτα, «τα σατιρικά» διακωμωδούν την κοινωνική και πολιτική τάξη. Οσο για «τα ξεδιάντροπα»; Οπως λέει ο ίδιος: «Εκεί τα λεν ωμά»!
Μασκαριλίτ’κα ή νοικοκυρίσια κατ’ ευφημισμόν, βρίθουν από απροκάλυπτες περιγραφές και σεξουαλικά υπονοούμενα τα οποία προκαλούν ντροπή (και γέλια) ακόμα και στους πιο συνηθισμένους! «Βέβαια», εξηγεί η πρόεδρος του Συλλόγου Ματίνα Μόμτσιου, «αυτό είναι η Αποκριά. Τα φαλλικά τραγούδια. Μιλάμε άλλωστε για μια γιορτή της γονιμότητας που ομοιοπαθητικά καλεί τη γη να καρπίσει. Η αγροτική αποκριά, είναι γιορτή της γης».
Το κοζανίτικο έθιμο κρατά την ουσία του κι ο φανός αποτελεί τον πυρήνα γύρω απ’ τον οποίο συσπειρώνονται όλες οι ηλικίες. Οι προετοιμασίες ξεκινούν αρχές Οκτώβρη και έκτοτε, o κάθε σύλλογος περιμένει τη μέρα που του έχει οριστεί. Επί δέκα νύχτες, μετά την Τσικνοπέμπτη κάθε στέκι ανάβει ένα Φανό, μέχρι την Κυριακή, οπότε φλέγονται όλοι μαζί – ο κάθε «κατεργάρης» στη γειτονιά του! Οσο για το Λάκκου τ’ Μαγγαν’; «Εχουμε το χούι να τον σβήνουμε τελευταίοι» λέει ο Θόδωρος, και περηφανεύεται πως όλος ο φοιτητόκοσμος περνάει απ’ το φανό τους. Τραγούδια και χοροί καλά κρατούν μέχρι τις 2.30 τα ξημερώματα, οπότε σειρά έχει η χάσκα.
«Η κοζανίτικη Αποκριά δεν είχε ποτέ σχέση με το αστικό καρναβάλι. Σηματοδοτεί το τέλος της τυροφαγίας καθώς την επομένη ξεκινά η Σαρακοστή» εξηγεί η Ματίνα. «Παλιά κερνιόνταν μπακλαβά (τον βασιλιά των κερασμάτων!), συγχωριόνταν, φιλούσαν τα χέρια και έβγαιναν στο φανό. Πριν βγουν όμως, έφτιαχναν ένα παιχνίδι: κρεμούσαν στον πλάστη ένα νήμα και στην άκρη του ένα (προς αποφυγήν παρεξηγήσεων – βρασμένο και καθαρισμένο!) αβγό. Το κινούσαν με ταλάντωση στο στόμα κάθε παίχτη, ο οποίος προσπαθούσε να το χάψει.
Κάποτε, αυτό γινόταν σε οικογενειακό κύκλο. Τώρα, μαζεύονται 60 άτομα εδώ, άγνωστα! Αυτός που κάνει τη χάσκα, κάνει προετοιμασία βράζοντας 60 αβγά!», λέει γελώντας. Στους κοζανίτικους φανούς, παραδόσεις και τραγούδια διαιωνίζονται έως και 250 χρόνια. «Μεγαλώσαμε μ’ αυτό», πετιέται ο Θόδωρος.«Είναι κάτι ξεχωριστό για μας. Η μισή Κοζάνη ζει για τις απόκριες, αυτό περιμένει. Δεν μπορείς να το καταλάβεις αν είσαι απ’ έξω». Και κάπως έτσι σε καλεί να το γνωρίσεις. Πώς μπορείς να αρνηθείς;
Λάζαρος Μαλούτας: Η Κοζάνη έχει κυρίαρχο ρόλο σε επίπεδο ΝΑ Βαλκανίων
«Κεντρική προτεραιότητά μας στον δήμο είναι η ανάπτυξη. Η μετακίνηση της οικονομίας σε πεδία και εκτός της ΔΕΗ, η ανταγωνιστικότητα, η εξωστρέφεια, η ποιότητα, είναι στοιχεία που πρέπει να κυριαρχούν και να χαρακτηρίζουν κάθε δράση και πρωτοβουλία μας», υποστηρίζει ο Λάζαρος Μαλούτας, δήμαρχος Κοζάνης. Και συνεχίζει: «Η Εγνατία οδός είναι ένα μεγάλο σύγχρονο αναπτυξιακό έργο, καθώς δεν είναι μόνον ένας σύγχρονος αυτοκινητόδρομος, αλλά ένας άξονας ανάπτυξης που εκμηδενίζει τις αποστάσεις, διευκολύνει τη μεταφορά προϊόντων, ενώ δημιουργεί γύρω της μία ζώνη ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων, γεννά μία σειρά προσκλήσεων.
Στις βασικές μας προτεραιότητες εντάσσεται και ο πολιτισμός, καθώς το πολιτιστικό απόθεμα στην περιοχή είναι πλούσιο, με το Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, το Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και Χαρτοθήκη να αποτελούν τους βασικούς πυλώνες προώθησης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Στις άμεσες προτεραιότητες ανήκει και η προστασία, ανάδειξη και ανάπτυξη της παραλίμνιας ζώνης Πολυφύτου. Η υλοποίηση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου, μπορεί αποτελέσει την απαρχή για τη στροφή του αναπτυξιακού μοντέλου της περιοχής σε ήπιες μορφές ανάπτυξης, φιλικές προς το περιβάλλον. Ταυτόχρονα, η περιοχή διεκδικεί τη συνέχιση του πρωταγωνιστικού της ρόλου στην ενέργεια, τόσο στον τομέα της ολοκληρωμένης εκμετάλλευσης λιγνιτικών κοιτασμάτων όσο και των ΑΠΕ». Η κρίση έχει αγγίξει την Κοζάνη; Και αν ναι, ποιες κινήσεις γίνονται; «Και στον Δήμο Κοζάνης αναγκαστήκαμε να προσαρμοστούμε στη νέα οικονομική κατάσταση που σχετίζεται με την υποχρηματοδότησή της.
Εγιναν οι πολιτικές επιλογές, που δίνουν τη δυνατότητα να λειτουργήσει κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο δήμος. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον τομέα των χρηματοδοτουμένων δράσεων, στην προσπάθεια κάθε νέα πρωτοβουλία που αναλαμβάνεται να έχει εξασφαλισμένους τους πόρους που απαιτούνται για την υλοποίησή της. Ταυτόχρονα βάλαμε τον εκσυγχρονισμό και τη μηχανοργάνωση σε όλο το εύρος των δράσεών μας, με αποτέλεσμα το προσωπικό που αποδεσμεύτηκε να μπορεί να απασχοληθεί σε παραγωγικές δραστηριότητες.
Ακόμα και η Αποκριά, το κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός του δήμου, διοργανώνεται με μικρότερο προϋπολογισμό, χωρίς όμως να επηρεαστεί στο παραμικρό ούτε το πρόγραμμα ούτε το κέφι που τη συνοδεύει», υποστηρίζει ο δήμαρχος και καταλήγει: «Η Κοζάνη, η πρωτεύουσα της Δυτικής Μακεδονίας, έχει έναν κυρίαρχο ρόλο τόσο σε επίπεδο περιφέρειας όσο και σε επίπεδο ΝΑ Βαλκανίων. Αυτός ο ρόλος αναδεικνύεται περίτρανα με την ολοκλήρωση των μεγάλων οδικών και ενεργειακών έργων στην ευρύτερη περιοχή.
Αυτός ο κυρίαρχος ρόλος και ταυτόχρονα το στρατηγικό μας σχέδιο ανάπτυξης, γεννούν την αισιοδοξία μας για το μέλλον του τόπου και των κατοίκων του».
Κείμενο: Ηλέκτρα Φατούρου
Φωτογραφίες: Παναγιώτης Σαρρής
από το ethnos.gr
