Πώς χορεύονται όμως τα αποκριάτικα τραγούδια του Κοζανίτικου φανού;

Μια πολύ ακριβή περιγραφή μας έδωσε ο Χρ. Τιτέλης, ως παρατηρητής και ταυτόχρονα μέλος που συμμετείχε στο χορό, η οποία καθόλου δεν απέχει από τη σημερινή εικόνα

Ο χορός θ’ αρχίσει ως εξής:

Ο παρουσιαστής που θα σέρνει το χορό, θα σταθεί ακίνητος, καθώς και οι άλλοι χορευτές σε κύκλο γύρω από το βωμό.Θα αρχίσει να χτυπάει τις παλάμες του ρυθμκά σε χρόνο αργό και συρτό (χρόνος 2/4) εν-δυο, εν-δυο και χωρίς να προχωρεί καθόλου από τη θέση του θα τραγουδάει:
Τώρα πού πχια – η Ρηνούλα μου
Τώρα που πχιάσ’κα στου χουρό

Θα σταματήσει να τραγουδά ο κορυφαίος και θ΄αρχίσουν «εν χορώ», χωρίς να προχωρούν από τη θέση τους, να χτυπούν τις παλάμες τους οι άλλοι στο χορό πιασμένοι χορευτές και να τραγουδούν όπως και ο κορυφαίος προηγουμένως σε χρόνο αργό:

Τώρα πού πχια – η Ρηνούλα μου
Τώρα που πχιάσ’κα στου χουρό

Αμέσως κατόπιν ο πρωταγωνιστής θ’ αρχίσει το χορό, τραγουδώντας συγχρόνως, με χαρακτηριστικές κινήσεις του σώματος, κυρίως με στριφογυρίσματα του πισινού και της κοιλιάς και πηδηχτά

Τώρα που πχιάσ’κα στου χουρό,
Θα τραγουδήσω κι θα πω

Και στη συνέχεια θα πάρουν το τραγούδι οι άλλοι χορευτές, πηδηχτοί και κουνώντας χαρακτηριστικά πισινό και κοιλιά

Τώρα που πχιάσ’κα στου χουρό,
Θα τραγουδήσω κι θα πω

Πρωταγωνιστής: Θα τραγουδήσω κι θα πω
Τα δυο ματάκια π’ αγαπώ

Χορός: Το ίδιο

Πρωταγωνιστής: Τα δυο ματάκια π’ αγαπώ
Κι αυτά δεν είνιντα ιδώ
Χορός :Το ίδιο
Πρωταγωνιστής :Κι αυτά δεν είνιντα ιδώ
πάησαν στη βρύση για νιρό κ.τ.λ.

Εν τω μεταξύ άλλοι θα κερνούν τους χορευτές συνέχεια κρασί και μεζέδες. Και αφού τελειώσει το τραγούδι θ’ αλλάξουν θέση οι χορευτές και θα σύρει το χορό άλλος πρωταγωνιστής.

Πέρα από την εμφανή ανάγκη για συναισθηματική εκτόνωση που εξυπηρετούν όλα τα τραγούδια, ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί στο πλαίσιο της αγροτικής απόκριας η αιώνια ανάγκη για σεξουαλική εκτόνωση, που σε κάθε λαό εμφανίζεται στις ανοιξιάτικες γιορτές, στις μεταμφιέσεις και στις γονιμικές τελετές για τη γη.
Λέει ο Δ. Λουκάτος «Στα ελληνικά καρναβάλια μπορεί κανείς να ακούσει ή και να δει δρώμενο ό,τι πιο ελευθερόστομο και μιμικό θ’ απέκρουε σε άλλες ώρες το ίδιο το χωριό». Πράγματι μεταξύ των τραγουδιών του φανού σημαντική θέση κατέχουν τα λεγόμενα «ξινέντραπα» ή «ξιανέντραπα» ή «μασκαραλίτκα» ή και «νοικοκυρίσια» κατ’ ευφημισμό, τα οποία είναι γεμάτα σεξουαλικές αναφορές που αρχίζουν από υπονοούμενα και συγκαλυμμένα σχόλια και φτάνουν μέχρι τις πιο ακραίες και απροκάλυπτες περιγραφές και παραινέσεις.

Εξίσου ενδιαφέροντα είναι και τα «τραγούδια παγίδες» που κανείς δεν μπορεί να φανταστεί ότι θα κατέληγαν
εκεί που θα τα οδηγούσαν οι αφελείς.

Ο Λεωνίδας Παπασιώπης μας δίνει ένα παράδειγμα:

Κάποτε ο προεξάρχων του χορού άρχισε το ακόλουθο τραγούδι

Μ’ είπιν η μάνα μ’, μ’ είπιν ου πατέρας μ….

Όταν το επανέλαβαν και οι άλλοι χορευτές και στάθηκαν, ενώ περίμεναν όλοι να ιδούν ποια θα
είναι η συνέχεια του τραγουδιού, ο προεξάρχων επανέλαβε και πάλι τον ίδιο στοίχο.br>

Μ’ είπιν η μάνα μ’, μ’ είπιν ου πατέρας μ….

Το ίδιο επαναλήφθηκε και για τρίτη φορά, οπότε δε βάσταξε μια από τις παρευρισκόμενες γυναίκες και …. Έπεσε στην παγίδα. Ε! Μπρε! Τι σ΄ είπιν η μάννα σ’;

Τότε όσο πιο δυνατά μπορούσε άρχισε ο προεξάρχων

Όλις σας να σας ……..ήσου Καγκαμιά να μην αφήσου.

Παρούσα, σε δεύτερο ρόλο, σε πολλά «μασκαραλίτκα» είναι η σάτιρα, η διακωμώδηση της κοινωνικής και
πολιτικής τάξης και μέσα απ’ αυτή η ανατροπή της – έστω και προσωρινή.Πολλά είναι τα θέματα που εμπνέουν τους λαϊκούς δημιουργούς αυτού του είδους των σκωπτικών τραγουδιών αλλά ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση κατέχουν όσα βάζουν στο στόχαστρό τους τα κύρια «ελαττώματα» των γυναικών της προβιομηχανικής κοινωνίας, την ασχήμια, την σπατάλη, και την έλλειψη νοικοκυροσύνης. Παραθέτουμε ενδεικτικά αποσπάσματα γνωστών τραγουδιών:

Στης ακρίβειας τουν κιρό
Χάλιψα να παντριφτώ
Πήρα μια χουντρή γυναίκα
Πού ΄τρουγιν για πέντι – δέκα
Δέκα φούρνοι παξιμάδι
Γιόμα-βράδυ δεν τη φτάνουν
Κι τ΄ Διφτέρα τ΄ χαραή
Προυβατίνα κι ένα αρνί.

Ένα αποτελεσματικό μέσο σάτιρας είναι η υπερβολή η οποία χρησιμοποιείται κατά κόρον στ΄ αποκριάτικα τραγούδια

Τουν ψύλλου τουν ιφόρτουναν
Ιννιά σακιά ρουβύθι
Ήταν κι λάσπες κι βρουχές
Κι αγάς του στα καπούλια
Κι απάν στου μισουσάμαρου
Σαράντα κουλουκύθια

Μια τρίτη κατηγορία είναι «τα τραγούδια της Αγάπης» τα οποία θα ακούσουμε βέβαια και γύρω από το Φανό αλλά δεν είναι δημιουργήματα της Απόκριας. Πρόκειται για λυρικά λαϊκά έργα, που τραγουδούν τον έρωτα είτε σε μορφή αφήγησης είτε σε μορφή άμεσης αισθηματικής εκδήλωσης και τα βρίσκουμε οπουδήποτε η κοινότητα αισθάνεται την ανάγκη να εκφραστεί τραγουδώντας. Στο συγκεκριμμένο εορταστικό διονυσιακό πλαίσιο, φυσικά, θα επιλεγούν τραγούδια με μουσική γρήγορη και ρυθμική χωρίς τσακίσματα και γυρίσματα.

Πίσω απ΄ την πόρτα σου
κι από την πορτοπούλα-
να ζεις κουμπαροπούλα-
έστησα κρασοπουλιό
ρακή κρασί να π΄λήσω
να ΄ρθεις να σε φιλήσω.
Όλες πάνε κι έρχονται
κι όλες με την αράδα
παλιά μου φιλενάδα.
Μια μικρή μελαχροινή
δε φάνηκε να έρθει
κακό που θα μας εύρει.br>
Έχει τον άντρα τς άρρωστο
κι αρρωστικό γυρεύει
και ποιος θα το πααίνει;

κείμενο Ματίνα Τσικριτζή Μόμτσιου από το βιβλίο αποκριά στην Κοζάνη της Ματίνας Μόμτσιου 

Φωτογραφία: Φωτογραφικό Εργαστήρι Δ. Κοζάνης

Βίντεο: kozaniLife από το φανό Λάκκους τ’Μάγγαν 2011