Χαρούμενα, θριαμβευτικά και ελπιδοφόρα, αλλά και κλείσιμο του Δωδεκαήμερου, που «άνοιξε» την παραμονή των Χριστουγέννων. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια η γιορτή αυτή κάλυπτε μαζί τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά.
Καθ’όλη τη διάρκεια του… τριημέρου των Φώτων (Αγιασμού, Θεοφάνια, Αγίου Ιωάννη) γιορτάζεται και μία υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό. Τα νερά θεωρούνται παντού αγιασμένα. Κανείς πια δεισιδαιμονικός φόβος από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα.Κατά τα Θεοφάνια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Η αναζήτηση της καθάρσεως από τον άνθρωπο αντικατοπτρίζεται ακόμη και στις αρχαίες θρησκείες. Αυτή τη μέρα ξεκινά και η αντίστροφη μέτρηση για τους καλικάντζαρους. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανίων, τα αερικά, τα παγανά, οι καλκάδες, οι γνωστοί σε όλους μας καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο με την αρχή του Δωδεκαήμερου, εγκαταλείπουν τις εγκόσμιες αταξίες τους και ξαναγυρίζουν στο αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.
Ως κύρια έθιμα (ελληνικά) των Θεοφανίων θεωρούνται τα:
1. Κάλαντα Φώτων που λένε τα παιδιά τη παραμονή της εορτής. Από τα κάλαντα αυτά μόνο το «κάλαντο» που λέγεται στη Πάτμο θεωρείται εξ ολοκλήρου θεολογικό απαλλαγμένο από κάθε άλλη επιρροή. Αυτό αρχίζει με τη δημιουργία του κόσμου και φθάνοντας την ημέρα που ο Θεός όρισε τα ύδατα συνεχίζει με το προπατορικό αμάρτημα της Εύας και αμέσως μετά αναγγέλλει τη Βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό με μόνιμη επωδό των στίχων το «Καλή σου μέρα Αφέντη με την Κυρά».
2. H ανέλκυση του Σταυρού (το “πιάσιμο του Σταυρού”) από κολυμβητές, τους Βουτηχτάδες. Αυτός που πιάνει το Σταυρό αφού πρώτα το φιλήσει το περιφέρει στις οικίες και λαμβάνει πλούσια δώρα. Χαρακτηριστική απόδοση του εθίμου αυτού έχει γίνει και από τον ελληνικό κινηματογράφο στη ταινία “Μανταλένα”.
3. O Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς,
4. Tο “Ξέπλυμα” των εικόνων και
5. O χορός των καλικάτζαρων.
Κάποιες περιοχές έχουν και τις δικές τους λατρευτικές παραδόσεις συνθέτοντας το «μωσαϊκό» του λαϊκού μας πολιτισμού:
Ραγκουτσάρια στην Καστοριά
Πρόκειται για ένα τριήμερο εκδηλώσεων καρναβαλιού, που αρχίζουν την ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου, ημέρα της Αγίας Δομινίκης. Το όνομα και η καταγωγή αυτού του εθίμου εντοπίζονται στην αρχαιότητα, από την οποία μέσω Ρώμης και Βυζαντίου μεταφέρθηκε στις μέρες μας. Είναι πολύ πιθανό το όνομα να προέρχεται από το λατινικό Rogatores = Ζητιάνοι, που εύστοχα ορίζει την ιδιότητα αυτού που συμμετέχει στην ομάδα των μεταμφιεσμένων. Υπάρχει η συνήθεια οι μεταμφιεσμένοι να ζητούν διάφορα δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος. Οι συμμετέχοντες στις εκδηλώσεις μεταμφιέζονται σε ζώα (αγελάδες, ελάφια, τράγους, καμήλες) ή άλλαζαν φύλλο (οι άνδρες μεταμφιέζονταν σε γυναίκες και οι γυναίκες σε άνδρες). Αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων τα Ραγκουτσάρια θα ξεχυθούν κατά μπουλούκια στις γειτονιές της Καστοριάς, τραγουδώντας και χορεύοντας. Η τελευταία μέρα του καρναβαλιού είναι γνωστή σαν «πατερίτσα» ή «παταρίτσα» καθώς μετά την κορύφωση του γλεντιού οι Καστοριανοί τοποθετούσαν τις στολές τους στο πατάρι για την επόμενη χρονιά.
Σιάτιστα
Τα «Φώτα», μόλις ακουστεί στις εκκλησιές της Σιάτιστας το «εν Ιορδάνη βαπτιζομένου Σου Κύριε», οι ναοί δονούνται από το εκκωφαντικό «Κύριε Ελέησον». Λίγο αργότερα, αφού τελειώσει η εκκλησία, οι «πνιχτάδες», όπως λέγονται οι επίτροποι που «πνίγουν» το σταυρό στο αγίασμα , γυρνούν στα σπίτια κρατώντας ένα κουδούνι και μοιράζοντας γλυκιά πίτα. Μέσα στην πίτα υπάρχει ένα φλουρί και όποιος το τύχει, θα έχει την τιμή να φτιάξει την πίτα για την επόμενη χρονιά. Αυτό είναι το έθιμο του «Κυριαλέησον», που αναβιώνει κάθε χρόνο, στην περιοχή της Σιάτιστας, κατά την τελετή του αγιασμού των υδάτων. Το γλέντι, όμως, στη Σιάτιστα έχει ήδη αρχίσει από την προηγούμενη μέρα. Όπως λέει ο λαογράφος, Γιώργος Μπόντας, την παραμονή των Θεοφανίων όλοι οι μεταμφιεσμένοι μετέχουν στα ολονύκτια γλέντια που γίνονται στα σπίτια και στο κέντρο της πόλης.
Τα «Μπουμπουσιάρια», όπως λέγονται οι ομάδες των μασκαρεμένων, ξεχύνονται στους δρόμους και τραγουδούν το «Αγιο Βασιλιάτικο» τραγούδι, συνοδεία σκόρπιου και πηδηχτού χορού:
«Τι χα γω και σ΄ αγαπούσαν και δεν κάθουμαν καλά,
Να χου ζάλη στο κεφάλι, δύο μαχαίρια στην καρδιά.
Κίνησα να ’ρθω το βράδυ, με πιάσε ψιλή βροχή
Το Θεό παρακαλούσα για να σε βρω μοναχή
Ας ερχόσουνα βρε ψεύτη και ας γινόσουνα παπί
Είχα ρούχα να σ’ αλλάξω πάπλωμα να σκεπαστείς
και κορμάκι να αγκαλιάσεις ώσπου να αποκοιμηθείς».
Το γλέντι συνεχίζεται και το κέφι που φέρνει το σιατιστινό κρασί, φτιάχνει ακόμη περισσότερο τη διάθεση των συγκεντρωμένων που τραγουδούν:
«Μόπλιξεν η μάνα μου κόκκινα τσιράπια
για να βγαίνω το πρωί να κατουρώ στα αγκάθια.
Μόπλιξεν η μάνα μου κόκκινη φανέλα
για να βγαίνω το πρωί να παίρνω τον αέρα».
Το έθιμο «Μπουμπουσιάρια» προέρχεται από παραφθορά του ονόματος «Έμπουσα». Ήταν ένα φανταστικό τέρας, με πόδια γαϊδάρου, που άλλαζε μορφή και τρόμαζε τα μικρά παιδιά. Πρόκειται για μια γιορτή μεταμφιέσεων, που έχει τις ρίζες της στη διονυσιακή λατρεία. Άλλωστε, η λέξη «μπουμπουσιάρια», που περιγράφει τους μεταμφιεσμένους, πηγάζει από τη θρακοφρυγική λέξη «μπασάρα», όπως ονόμαζαν τότε τους χιτώνες που φορούσαν οι βάκχες στη Θράκη. Στην έννοια αυτή δεν περιλαμβάνεται μόνο η μεταμφίεση, αλλά και η διάθεση, η ευθυμία, η όρεξη για χορό, καθώς η όλη γιορτή είναι αφιερωμένη στο πνεύμα, την ξενοιασιά και τον αθώο αυθορμητισμό», σημειώνει χαρακτηριστικά ο κ. Μπόντας. Η γιορτή κορυφώνεται με την παρέλαση των μεταμφιεσμένων ομάδων, το μεσημέρι των Θεοφανίων, στο κέντρο της Σιάτιστας. Η μεταμφίεση σατιρίζει πάντα καλοπροαίρετα την επικαιρότητα ή δημόσια πρόσωπα και καταστάσεις, προκαλώντας άφθονο γέλιο. Οι καλύτερες μεταμφιέσεις ατόμων ή ομάδων βραβεύονται, μάλιστα, από το Δήμο.
aetos-grevena.blogspot.com
